رده‌شناسی آرایش سازه‏های متن سغدی بودایی «وِسَنترَه جاتَکَه»؛ بر اساس مؤلفه‏های وابسته به اسم

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 4، دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 24، شهریور 1400، صفحه 83-112   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.48584.0

نویسندگان

راضیه موسوی خو¹؛ زهره زرشناس^{* 2}؛ آتوسا رستم بیک تفرشی³

¹دانشجوی دکترای فرهنگ و زبان‌های باستانی واحد علوم تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استاد فرهنگ و زبان‌های باستانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

³استادیار زبان شناسی همگانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

زبان سغدی از زبان‏های ایرانی میانه‏ی شرقی‏‌ست که به سه گروه مانوی، بودایی و مسیحی تقسیم می‏شود. در این پژوهش به بررسی آرایش سازه‏های متن سغدی بودایی «وِسَنترَه جاتَکَه» پرداخته شده است. تاکنون پژوهشی در باب رده‏شناسی زبان سغدی بودایی صورت نگرفته است. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و تحلیل‌ها از نوع کمی و کیفی است، گردآوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای است. چارچوب تحلیل، مؤلفه‌های تحلیل آرایش سازه‏ی معرفی‌شده در دبیرمقدم (۱۳۹۲) و درایر (۱۹۹۲) است. از میان مجموع ۲۸ مؤلفه‏ی معرفی‌شده در این آثار، ۱۵مؤلفه‏ی وابسته به اسم بررسی شده‏اند. بر مبنای نظریه‏ی جهت انشعاب (BDT) برای زبان‏های گوناگون می‏توان دو وضعیت را متصور شد: راست‏انشعابی و چپ‏انشعابی. پس از بررسی۲۹۱۲ جفت‌عنصر وابسته به اسم موجود در متن، مشخص شد که زبان سغدی بودایی بر اساس فرضیه‌ی جهت انشعاب، گرایش به چپ‌انشعابی بودن دارد. به طوری‌که در ۵ مؤلفه راست‌انشعابی یا هسته‌آغاز است و در ۸ مؤلفه چپ‌انشعابی یا هسته‌پایان است.

کلیدواژه‌ها

زبان سغدی بودایی؛ رده&rlm؛ شناسی؛ آرایش سازه؛ وِسَنترَه جاتَکَه؛ جهت انشعاب

مراجع

آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد. (۱۳۷۵). زبان پهلوی ادبیات و دستور آن. تهران: معین.

ابوالقاسمی، محسن. (۱۳۹۲). دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: سمت.

___________ (۱۳۷۵). راهنمای زبانهای باستانی ایران (جلد دوم). تهران: سمت.

اسماعیلی، محمدمهدی و حسن­پور، فاطمه. (۱۳۹۲). قواعد ساخت سازه­ای فارسی باستان در کتیبه‏ی بیستون. زبان و زبان­شناسی، ۹ (۱۷)، 93-109.

استاجی، اعظم و جانگیری، نادر. (۱۳۸۵). منشأ کسره اضافه در زبان فارسی. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان، 47، 82-69.  

الهی، مستانه. (۱۳۸۹). کاربرد پسوندها در زبان سغدی و سنجش آن با زبان یغنابی. پیام باستان، 7 (13)، 116-107.

بقایی، شیرین و محمدی ده چشمه، حمزه. (۱۳۹۴). بررسی تحول ساختاری قید در فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی دری. فصلنامه‏ پژوهش‏های ادبی و بلاغی، شماره‏ ۱۲، 115-130.

ثمره، یدالله. (۱۳۶۹). تحلیلی بر رده‏شناسی زبان: ویژگی‏های رده‏شناختی زبان فارسی. مجله زبانشناسی، 7 (1)، 80-61.  

جلالیان چالشتری، محمد حسن. (۱۳۹۴). rēž-و nam- دو فعل غیر شخصی در زبان سغدی.  زبان­شناخت، 6 (1)، 64-49.

___________________ (۱۳۹۵). فعل تابع افعال وجهی در زبان سغدی. جستارهای زبانی، شماره ۳۱، 68-55.

حامدی شیروان، زهرا. (۱۳۹۵). بررسی آرایش واژگان و حالت نمایی در گویش­های فارسی خوزستان ازمنظر رده شناسی زبان. رسالۀ دکتری. گروه زبانشناسی همگانی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه فردوسی مشهد.

حامدی شیروان، زهرا، شریفی، شهلا و الیاسی، محمود. (۱۳۹۵). آرایش واژگان در گویش‏های فارسی خوزستان از منظر رده‏شناختی.  فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، 4 (11)، 32-1.

خبازی، لیلی. (۱۳۸۸). بررسی تاثیر متقابل زبان سغدی و ترکی بر یکدیگر در یک سند ترکی-سغدی. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، 52 (211)، 80-63.

دبیرمقدم، محمد. (۱۳۹۲). رده‏شناسی زبان. تهران: امیر کبیر.

راشدمحصل، محمد تقی. (۱۳۸۹). راهنمای زبان سنسکریت. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضاپور، ابراهیم. (۱۳۹۴). ترتیب واژه در سمنانی از منظر رده­شناسی زبان. جستارهای زبانی، ۶ (5)، 190-169.

رضائی باغ بیدی، حسن. (۱۳۹۱). مقدمات زبان سنسکریت. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

رضویان، حسین، کاوسی تاجکوه، صدیقه و بهرامی خورشید، سحر. (۱۳۹۵). ساخت اضافه در زبان فارسی از منظر دستور ساخت گلدبرگ. پژوهش­های زبانی، ۷ (۲). 57-39.

زرشناس، زهره. (۱۳۹۰). دستنامه‏ی سغدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صابونچی، علی. (۱۳۹۸). آرایش سازه­ها در چند متن منثور سغدی مانوی. رساله دکتری. رشتۀ فرهنگ و زبان­های باستانی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

قادری، تیمور. (۱۳۷۵). جملات ناهم­پایه در زبان سغدی. فرهنگ، شماره ۱۷، ۳۱6-۳۱1.

قریب، بدرالزمان. (۱۳۷۴). فرهنگ سغدی. تهران: فرهنگیان.

__________ (۱۳۸۳). روایتی از تولد بودا (متن سغدی وسنتره جاتکه). تهران: اسطوره.

مقدم، آژیده. (۱۳۸۸). حروف اضافه‏ی دوگانه، توأمان و ترکیبات اضافی، در زبان‏های پهلوی ساسانی و پارسی میانه‏ی ترفانی. زبان و زبان‏شناسی، 5 (9)، 68-49.  

________ (۱۳۸۴). ساختمان حروف اضافه‏ی منفرد در زبان‏های پهلوی ساسانی و فارسی میانه‏ی ترفانی. ویژه‏نامۀ نامه‏ی فرهنگستان. شماره‏ 1،  ۶۶-۹۶.

_________ (۱۳۹۰). معانی و ساخت‏های دستوری حروف اضافه‏ در زبان‏های پهلوی ساسانی و پارسی میانه‏ی ترفانی. پژوهش‏های زبانی، شماره‏ 1، ۱۲۹-۱۵۶.

منشی زاده، مجتبی و ناصح، محمدامین. (۱۳۸۶). نگاهی رده‏شناختی به نحو زبان فارسی میانه. نثر‏پژوهی ادب فارسی، شماره ‏۲۲، ۲57-۲35.

مولایی، چنگیز. (۱۳۸۴). راهنمای زبان فارسی باستان. تهران: مهرنامگ.

میرفخرایی، مهشید. (۱۳۸۳). درآمدی بر زبان ختنی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

هدایت، ندا. (۱۳۹۵). بررسی مؤلفه‌های توالی واژه‌ و هم‌بستگی آنها با توالی مفعول/ فعل در گویش تاتی گیفان، براساس دیدگاه رده‌شناختی درایر. زبان فارسی و گویش­های ایرانی،  1 (2)، 196-177.

یوسفیان، پاکزاد. (۱۳۸۳). توصیف رده‏شناسی زبان بلوچی. رساله دکتری. گروه زبان‏شناسی همگانی. دانشگاه اصفهان.

 

Benveniste, Émile (1946). Vesantra jᾱtak , Text Sogdien , Édité, Traduit et Commenté.

Benveniste, Émile (1952). La construction passive du parfait transitif. Bulletin de la Société de linguistique de Paris, 48, 52–62.

Brunner, C. J. (1977). A syntax of western Middle Iranian (No. 3). Caravan Books. Delmar, New York.

Bubenik, V. (1989). An interpretation of split ergativity in Indo-Iranian languages. Diachronica, 6 (2), 181-212.

Bubenik, V. (2009). The rise and development of the possessive construction in Middle Iranian with parallels in Albanian. In Grammatical change in Indo-European languages (pp.89-101). Amsterdam: John Benjamins.

Cardona, G. (1970). The Indo-Iranian construction mana (mama) krtam. Language, 46 (1), 1-12.

Dabir-Moghaddam, M. (2006). Internal and external forces in typology: Evidence from Iranian languages. Journal of Universal Language, 7(1), 29-47.

Dryer, M. S. (1992). The Greenbergian Word Order Correlations. Language, 68 (1), 81-138.

Dryer, M. S. (1997). On The Six-Way Word Order Typology. Studies in Language, 21, 69-103.

Elahi, M. (2010). Brief Survey Of Grammatical Feature In Khawrazmian Language And Compared With Soghdian Language. PAYAM-E BASTANSHENAS, 7(13), 117-134.

Friedrich, P. (1975). Proto-Indo-European syntax: The order of meaningful elements. Journal of Indo-European studies, (No. 1).

Geiger, W. (1893).  Die Passivconstruction des Präteritums transitiver Verba im Iranischen. In Ernst KUHN (ed.), Festgruß an Rudolf Roth (pp. 1–5). Stuttgart: Kohlhammer.

Greenberg, J. H. (1974). Language Typology: A Historical and Analytic Overview. The Hague, Paris: Mouton.

Haider, H., & Zwanziger, R. (1984). Relatively attributive: The" ezafe"-construction from Old Iranian to Modern Persian. Historical syntax, 23, 137.

Haig, G. L. (2008). Alignment change in Iranian languages: A construction grammar approach, 37. Walter de Gruyter.

Hajiani, F. (2019). An etymological exploration and dissection of Sogdian loanwords in Modern Persian. International Journal of Language Studies, 13(3).

Hale, M. (1988). Old Persian word order. Indo-Iranian Journal, 31(1), 27-40.

Heston, W. L. (1977). Selected Problems In Fifth To Tenth-Century Iranian Syntax. Unpublished doctoral dissertation. University of Pennsylvania.

Jügel, T. (2012). Die Entwicklung der Ergativkonstruktion im Alt-und Mitteliranischen− Eine korpusbasierte Untersuchung zu Kasus, Kongruenz und Satzbau [The Development of the Ergative Construction in Old and Middle Iranian: A Corpus-Based Approach (Doctoral dissertation). Goethe University Frankfurt.

Kent, R. G. (1950). Old persian: Grammar. Texts. Lexicon. American Oriental Society.

Kubovich, I. Y. (2005). The Syntactic Evolution Or Aramaic Zy In Sogdian. Studia Iranica, 34, 199-230.

Noda, K. (1983). Ergativity in Middle Persian. GENGO KENKYU (Journal of the Linguistic Society of Japan), 1983(84), 105-125.

Payne, J. R. (1979). Transitivity and intransitivity in the Iranian languages of the USSR.  In The Elements: A parasession on linguistic Units and Levels Including Papers from the Conference on Non-Slavic Languages of the USSR , (pp. 20-21).

Windfuhr, G. (Ed.). (2009). The Iranian Languages. Psychology Press.

Yoshida, Y. (2013). Sogdian. In the  Iranian languages (pp. 355-411). Routledge.