از فهم قرآن تا تفسیر آن نگاهی تطبیقی به مبانی آرای محمدحسین طباطبایی و محمد مجتهدشبستری

علوم قرآن و حدیث

مقاله 7، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 143-164   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40090

نویسندگان

جانمحمد دهقان پور¹؛ مهرداد عباسی^{* 2}؛ بابک عباسی²؛ محمد علی ایازی²

¹دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی - واحد علوم و تحقیقات ( تهران - ایران)

²استادیار دانشگاه آزاد اسلامی - واحد علوم و تحقیقات ( تهران - ایران)

چکیده

مواجهۀ محققانه با چالش ها ی متأثر از نظریه‌های نو اندیشانه در تفسیر قرآن در دورۀ معاصر امری مهم و ضروری است. در این مقاله مبانی فهم و تفسیر قرآن از نگاه محمدحسین طباطبایی و محمد مجتهد شبستری، که آنها را به‌ترتیب نمایندۀ رویکرد ‏سنتی و نو‏اندیشانه به قرآن می‌توان دانست، توصیف و مقایسه شده‌است. نتیجۀ نهایی تحقیق نشانگر آن است که مبانی فهم و تفسیر قرآن در آرای آنها در محور های چهارگانه ی نقش مؤلف، متن، مفسر و زمینه در فرایند فهم و تفسیر قرآن، دارای 11 وجه اشتراک و 13 وجه اختلاف است و آرای آنها حدود 45 درصد اشتراک و 55 درصد اختلاف دارند. اهم اشتراک آرای آنها در «نقش قصدیّت و تعیّن بخشی معنای الفاظ از سوی مؤلف»، «پیوند های معنایی و فهم پذیری قرآن»،  «ضرورت استنطاق متن»، و «نقش سیاق و فضای نزول در فهم قرآن» است. همچنین آنها در «متافیزیکی یا بشری بودن زبان قرآن»، «ثبات معنای متن یا قرائت‌پذیری آن»، «بررسی سمانتیکی یا هرمنوتیکی قرآن برای کشف مراد مؤلف»، «نقش دورِ هرمنوتیکی» و «نقش استنطاق، پیش دانسته ها، علاقه و انتظارات مفسر در فرایند فهم و تفسیر قرآن» اختلاف نظر دارند.

کلیدواژه‌ها

فهم و تفسیر قرآن؛ مبانی فهم و تفسیر؛ طباطبایی؛ مجتهد شبستری

مراجع

قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند.

نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1368.

آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایة ­الاصول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1412 ق.

ابن فارس، احمدبن فارس‌بن زکریا، معجم مقاییس اللغه، قم، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین،  لسان العرب، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1426 ق.

الاوسی، علی رمضان، روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، ترجمۀ حسین میر جلیلی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی چاپ و نشر بین، 1381.

بهرامی، محمد، «فهم و تفسیر در نگاه علامه طباطبایی»، پژوهش های قرآنی، سال هجدهم شماره 3، پیاپی 71، (1391)، صص 76-101.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1990 م.

حقانى، حسین، شرح نهایة الحکمة علامه طباطبائى، تهران، دانشگاه الزهرا، چاپ اول، 1378.

حوزه علمیه قم، مرزبان وحى و خرد: یادنامه مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبائى قدس سره، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، بوستان کتاب، چاپ اول، 1381.

ریپیین، آندرو، «مروری گذرا بر تفسیر و تفسیرنگاری در سنت اسلامی»، ترجمه مهرداد عباسی، پژوهش‌های قرآنی، (1382)، شماره 35 و 36.  

دامن‌پاک مقدّم، ناهید، بررسی عرفی بودن زبان قران، تهران، نشر تاریخ فرهنگ، 1380.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373.

راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، مفردات الفاظ القران، قم، ذوی القربی، 1384.

راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، مقدمه جامع التفاسیر، کویت، دارالدعوه، 1405 ق.

زایر، عادل عبد الجبار، معجم الفاظ العلم و المعرفة فی اللغة العربیة، بیروت، مکتبه ناشرون، 1997 م.

زرکشی، بدر الدین محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القران، بیروت، دارالفکر، 1410 ق.

زبیدی، محمدبن محمد (مرتضی)، تاج العروس من جواهرالقاموس، بیروت، دار مکتبه الحیاه، 1306 ق.

ساغروانیان، جلیل، فرهنگ اصطلاحات زبان شناسی، مشهد، نشر نما، چاپ اول، 1369.

سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول، قم، دارالفکر، 1367 ق.

سبحانی، جعفر، «اقتراح هرمنوتیک دینی»، قبسات، شماره 17، 1379، صص 12-31.

سبزواری، هادی، شرح منظومه، به کوشش حسن‌زاده آملی، تهران، نشر ناب، 1417 ق.

سعیدی‌روشن، محمدباقر، تحلیل زبان قرآن و روش شناسی فهم آن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، چاپ هشتم، 1396.

سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمۀ مهدی حائری قزوینی، تهران، امیر­کبیر، چاپ اول، 1363.

شمس، مرادعلی، سیرى در سیره علمى و عملى علامه طباطبایى از نگاه فرزانگان، تهران، اسوه، چاپ دوم، 1387.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1432 ق.

صفی‌پور، عبدالرحیم، منتهی الارب فی لغه العرب، انتشارات کتابخانه سنایی، بی‌تا.

صفوی، کوروش، فرهنگ توصیفی معناشناسی، تهران، فرهنگ معاصر، چاپ اول، 1384.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1390 ق.

طباطبایى، محمدحسین، حاشیه الکفایه، قم، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایى، چاپ اول، 1361.

طباطبایى، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوازدهم، 1380.

طباطبایى، محمدحسین، مجموعه رسائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، بوستان کتاب، چاپ اول، 1387.

طباطبایى، محمدحسین، قرآن در اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1388.

طباطبایى، محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، بوستان کتاب، چاپ پنجم، 1388.

طباطبایى، محمدحسین، تفسیر البیان فى الموافقة بین الحدیث و القرآن، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1427 ق.

طبرسی، ابوعلی فضل‌بن حسن، مجمع­البیان لعلوم­القرآن، تهران، رابطه­الثقافه و العلاقات الاسلامیه، 1417 ق.

فتح الهی، ابراهیم، «اصطلاح‌شناسی در علم تفسیر مبانی، اصول و قواعد»، پیک نور، دورۀ 6، شمارۀ 4، 1387، ص 19-30.

فراهیدى، خلیل‌بن احمد،‏ کتاب العین‏، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1415 ق.

قدردان ملکی، محمد حسن، «زبان قرآن از منظر علامه طباطبایی»، قبسات، شماره 25، 1381، ص 65-78.

معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیر کبیر، 1364.

مجتهدشبستری، محمد، هرمنوتیک، کتاب و سنت، تهران، طرح نو، چاپ هشتم، 1393.

مجتهدشبستری، محمد، «فرآیند فهم متون»، مجلۀ نقد و نظر، شماره 3 و 4، 1374، صص 22-61.

مجتهدشبستری، محمد، «هرمنوتیک و تفسیر دینی از جهان»، فصلنامه مدرسه، شماره 6، 1386.

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان»، کلام نبوی (1)، 1386

 http://mohammadmojtahedshabestari.com

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان» (7)، 1388.

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان»، (8 و 9)، 1389.

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان» (10)، 1390.

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان» (11-13)، 1391.

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان» (14 و 15)، 1392.

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان»، ضمایم (1-6)، 1392.

مجتهدشبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان»، ضمیمه (7)، 1394.

مجتهدشبستری، محمد، «تنقیح محل نزاع با فقیهان حضرت محمد (ص) قانونگذار نبود و قرآن کتاب قانون نیست»، وبسایت شبستری، 1392.

مجتهدشبستری، محمد، «چرخش هرمنوتیکی در الهیات مدرن»، فایل صوتی، 22 دیماه 1394.

مجتهدشبستری، محمد، «درس­گفتار: هرمنوتیک جدید چیست»، فایل صوتی، جلسه 46 و 47 و 39، 1394.

مجتهدشبستری، محمد، «تغییر پارادایم در فهم قرآن (1) و (۲)»، 1395.

مجتهدشبستری، محمد،  گفت­گو،  وبسایت شخصی مجتهد شبستری، 1396.

مجتهدشبستری، محمد، سخنرانی: سمینار پرسش از امکان امر دینی در عصر حاضر، تهران، 1 آبان 1397.

مجتهدشبستری، محمد، خدا و انسان زبان مشترک (لفظی و بین­الاذهانی) ندارند، وبسایت شبستری، 18 تیر 1397.

مجتهدشبستری، محمد، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران، طرح نو، 1381.

مجتهدشبستری، محمد، تأملاتی بر قرائت انسانی از دین، تهران، انتشارات طرح نو، 1383.

واعظی، احمد، نظریه تفسیر متن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ سوم، 1397.

هاشمی، محمود، بحوث فی علم الاصول، بی‌جا، مکتبه الاعلام الاسلامی، 1405 ق.