اعتبارسنجی دیدگاه عالمان مسلمان و خاورشناسان دربارۀ تعارض روایات تفسیری ابن عباس

علوم قرآن و حدیث

مقاله 12، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 251-274   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40091

نویسندگان

الهام زرین کلاه¹؛ نصرت نیل ساز^{* 2}

¹استادیار مرکز آموزش عالی اقلید

²دانشیار دانشگاه تربیت مدرس - تهران

چکیده

ابن عباس صحابی برجستة پیامبر (ص)، از مفسران مشهور است که روایات بسیاری از او در منابع فریقین نقل شده‌است. در عین حال برخی عالمان مسلمان و خاورشناسان به علت نقل برخی روایات متعارض، در وثاقت روایات تفسیری وی تردید کرده اند. در این مقاله با بکارگیری روش کتابخانه ای، اسنادی در استناد به منابع و تحلیل و نقد، با تأکید بر جامع البیان طبری، صحت یا عدم صحت دیدگاه تعارض روایات تفسیری ابن عباس مورد بررسی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده‌است که از حدود 6 هزار روایت وی در جامع البیان، تنها حدود 200 مورد (10%) متعارض است که غالب آن ها (حدود 160مورد) با روش های حل تعارض غیرمستقر و بقیه (حدود40 مورد) با روش های حل تعارض مستقر قابل رفع است. در این مقاله علاوه  بر روش های اصولیان در حل تعارض، با توجه به مطابقت چشمگیر روایات تفسیری ابن عباس با روایات اهل‌بیت(ع)، از این مطابقت به مثابۀ عاملی در ترجیح به هنگام تعارض استفاده شده‌است.

کلیدواژه‌ها

ابن عباس؛ روایات تفسیری؛ تعارض مستقر و غیرمستقر؛ جامع البیان؛ نورالثقلین

مراجع

قرآن مجید

آلوسی، محمود، روح­ المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.

ابن­ بابویه، محمد بن­­علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی ­اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ سوم، بی­تا.

ابن ­طاووس، احمد بن­ موسی، سعد السعود، قم، منشورات الرضی، 1363.

ابن ­ابی عاصم، احمد بن­ عمر،  الآحاد و المثانی. تحقیق: باسم فیصل احمد الجوابزة، دارالدرایه، چاپ اول، 1411 ق.

ابن­ حجر عسقلانی، الإصابة فی تمیز الصحابه، تحقیق: عادل احمد عبدالموجود، علی محمد معوض. بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.

ابن­ حجر عسقلانی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، بی­تا

ابن­­ حزم، علی بن­ احمد،  المحلی، قاهره، مکتبة دارالتراث، 1352 ق.

ابن­­ حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی­تا.

ابن­ عساکر، علی‌بن ­حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.

ابن­­ عطیه، محمد عبدالحق‌بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1422 ق.

ابن­ فارس، احمدبن ­فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مکتبة الاعلام الاسلامی، 1404 ق.

ابن ­قتیبه، عبدالله‌بن ­مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­تا.

ابن­­ کثیر، اسماعیل‌بن ­عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1419 ق.

ابن­ ماجه، محمد‌بن ­یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی­تا.

ابن ­­منظور، محمدبن ­مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، 1414 ق.

اردبیلی، محمدبن­ علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، مکتبة المحمدی، بی­تا.

بحرانی، هاشم، البرهان فی التفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، 1416 ق.

بغوی، حسین‌بن ­مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420 ق.

بهبهانی، محید، تعلیقة علی منهج المقال، بی­جا، بی­تا.

بیهقی، احمدبن ­حسین، سنن الکبری، بی­جا، دارالفکر، بی­تا.

ترمذی، محمدبن ­عیسی، سنن الترمذی، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، 1403 ق.

تفرشی، مصطفی‌بن حسین الحسینی، نقد الرجال، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث، چاپ اول، بی­تا.

حسکانی، عبیدالله‌بن ­عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی اهل‌البیت (ع)، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه، چاپ اول، 1369.

حرعاملی، محمدبن ­حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، 1414 ق.

حکیم، محمدتقی، عبدالله بن ­عباس، شخصیته و آثاره، قم، مدین، 1423 ق.

حمیدی، عبدالله بن­ زبیر،  المسند الحمیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­تا.

حویزی، عبدعلی‌بن ­جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415 ق.

ذهبى، محمدحسین،  التفسیر و المفسرون، قاهره، دارالکتب الحدیث، چاپ اول، 1381 ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن ­محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیة، 1412 ق. 

زرین ­کلاه، الهام، تحلیل تعارض روایات تفسیری ابن ­عباس با استناد به روایات اهل‌بیت (ع) با تأکید بر جامع ­البیان و نورالثقلین، رسالة دکتری، تربیت مدرس، 1396.

زمخشری، محمود،  الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407 ق.

سبحانی، جعفر، الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مرکز العالمی للدراسات الإسلامیه، چاپ سوم، 1412 ق.

سیوطی، عبدالرحمن،  الاتقان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، 1421 ق.

سیوطی، عبدالرحمن، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت­الله مرعشی، 1404 ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ چهاردهم، 1417 ق.

طبرانی، سلیمان‌بن ­احمد، المعجم الأوسط، دارالحرمین، 1415 ق.

طبرسی، فضل‌بن ­حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372.

طبری، محمدبن ­جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، 1412 ق.

طوسی، محمد‌بن ­حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1364 ق.

طوسی، محمد‌بن ­حسن، تهذیب الاحکام، تهران، چاپ علی­اکبر غفاری، 1376.

طوسی، محمد‌بن ­حسن، الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، بی­جا، مؤسسة النشر الاسلامی، 1417 ق.

طوسی، محمد‌بن ­حسن، الامالی، قم، دار الثقافه الدراسات الاسلامیه، 1414 ق.

حلی، حسن‌بن ­یوسف، منهاج الکرامه، تحقیق: عبدالرحیم مبارک. مشهد، انتشارات تاسوعا، چاپ اول، 1379.

عیاشی، محمدبن ­مسعود،کتاب التفسیر، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی. تهران، چاپخانه علمیه، 1380.

فاکر میبدی، محمد «نگاهی تطبیقی به وضو در مکتب عترت و مدرسه سنت»، کوثر معارف، شماره 6، 1387.

قرطبی، محمدبن ­احمد،  الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ اول، 1364.

قمی، علی‌بن ­ابراهیم، تفسیر قمی،  قم، دارالکتاب، چاپ چهارم، 1367.

کلینی، محمدبن ­یعقوب، الکافی، تصحیح علی­ اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1363 ق.

گلدتسیهر، ایگناتس، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمۀ عبدالحلیم نجار، بیروت، دار إقرأ، 1405 ق.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403 ق.

مسلم‌بن ­حجاج، جامع الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی­تا.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، بیروت، بی­نا. بی­تا،

معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، جامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه، چاپ اول، 1377.

مفید، محمد بن­محمد، تفسیر القرآن المجید، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 144.

مناوی، محمد عبدالرؤوف، فیض الغدیر شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.

نیل­ ساز، نصرت، خاورشناسان و ابن­ عباس: تحلیل انتقادی دیدگاه ­های خاورشناسان درباره آثار تفسیری منسوب به ابن­ عباس، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1393.

نیل‌ساز، نصرت، الهام زرین­ کلاه، «ارزیابی میزان مطابقت روایات تفسیری ابن­ عباس با اهل‌بیت (ع)»، پژوهش­ های تفسیر تطبیقی، سال چهارم، شمارة دوم (پیاپی8)، پاییز و زمستان 1397.

نیل‌ساز، نصرت، الهام زرین­ کلاه، «حل تعارض روایات تفسیری ابن­ عباس (مطالعة موردی: روایات تفسیری آیات صیام»، مطالعات فهم حدیث، سال پنجم، شمارة دوم (پیاپی 10)، بهار و تابستان 1398.

Berg, Herbert, The Development of Exegesis in Early Islam: The Authenticity of Muslim Literature from the Formative period, Surrey, UK, Curzon Press, 2000.

Goldfeld, Isaiah, “The Tafsir of Abdollah Ibn Abbas”, Der Islam, 58, 1981.