بررسی روایات عاشورایی تاریخ طبری (برهه زمانی پیش از عاشورا)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 95-117  

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40096

نویسندگان

محسن رفعت ¹؛ محمدکاظم رحمان ستایش²

¹استادیار دانشگاه حضرت معصومه - قم

²استادیار دانشگاه قم

چکیده

این مقاله جستاری است دربارۀ مقتل  الحسین موجود در تاریخ طبری که از جمله مقاتل برجای مانده و قدیمی است و همچون سایر کتب تاریخی و روایی از هجمۀ تحریفات عاشورایی مصون نمانده‌است، چنان‌که در بعضی از مطالب مربوط به حادثۀ عاشورا ما را در تردید قرار می دهد. گزارش طبری از قیام عاشورا برگرفته از روایت ابومخنف است که اکنون قدیم ترین مقتل موجود است. اما در عین حال این مقتل از آشفتگی های متنی رنج می برد؛ به‌طوری‌که گاه با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگار است و گاه شأن امام معصوم مورد خدشه  واقع شده‌است. این متن در قرن های بعد پایه و اساس نقل علمای شیعی قرار گرفته و از این رو هدف قیام عاشورا را تحت تأثیر قرار داده‌است. در این پژوهش کوشش شده‌است که به برخی از تحریفات مربوط به قبل از حادثۀ عاشورا اشاره شود و مطالب تاریخی و روایی آن مورد کندوکاش قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

امام حسین (ع)؛ روایات؛ طبری؛ تاریخ؛ تحریفات؛ عاشورا

مراجع

قرآن­ کریم.

ابن ­أبی­ الحدید، شرح ­نهج ­البلاغة، تحقیق: محمد ابوالفضل ­ابراهیم، مصر، دارحیاء الکتب ­العربیة، 1378 ق.

ابن­ اثیر، عزّ­الدین، الکامل ­فی ­التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385 ق.

ابن­ اعثم ­کوفی، احمد­بن­ علی، الفتوح، تحقیق: علی ­شیری، بیروت، دارالأضواء، 1411 ق.

ابن­ خلدون، عبدالرحمن­ بن ­محمد، تاریخ ­ابن­ خلدون، تحقیق: خلیل ­شحادة، بیروت، دارالفکر، 1408 ق.

ابن­ خلکان، أحمدبن ­محمد، وفیات ­الأعیان­ و أنباء أبناء الزمان، تحقیق: احسان­ عباس، لبنان، دارالثقافة، بی­تا.

ابن ­سعد، محمد، ترجمة الإمام ­الحسین (ع) من ­طبقات ­ابن ­سعد، تحقیق: عبدالعزیز ­الطباطبائی، الهدف، بی­تا.

ابن ­سعد، محمد، الطبقات ­الکبرى، تحقیق: محمدبن ­صامل ­سلمى، الطائف، مکتبة الصدیق، 1414 ق.

ابن­ شهرآشوب­، محمدبن ­على، مناقب ­آل ­ابی­طالب (ع)، قم، علامه، 1379 ق.

ابن­ طاووس، علی­بن ­موسی، اللهوف ­على ­قتلى ­الطفوف، ترجمۀ احمد فهرى ­زنجانى، تهران، جهان، 1348.

ابن­ عبد­ربه، احمدبن ­محمد، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب­ العلمیة، 1404 ق.

ابن­ عساکر، ابوالقاسم ­علی ­بن ­حسن­، ترجمة الإمام ­الحسین (ع)، تحقیق: محمدباقر محمودی، قم، مجمع ­إحیاء ­الثقافة ­الإسلامیة، 1414 ق.

ابن­ کثیر، أبوالفداء إسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، دارالمعرفة، 1422 ق.

ا­بن ­ندیم، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، [بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا].

ابن­ نما حلى، جعفر­بن ­محمد، مثیر الأحزان، تحقیق: مدرسة الإمام ­المهدى (عج)‏، ‏قم، مدرسة الإمام ­المهدى (عج)‏، 1406 ق.

ابومخنف ­کوفى، وقعة الطفّ‏، تحقیق: محمدهادى ­یوسفى ­غروى، قم، جامعۀ مدرسین، 1417 ق.

اربلى، على­ بن ­عیسى، کشف ­الغمة ­فی ­معرفة الأئمة، تحقیق: هاشم ‏­رسولى ­محلاتى، تبریز، بنى­ هاشمى، 1381 ق.

اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل ­الطالبیین، تحقیق: احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بى­تا.

امین، محسن، أعیان ­الشیعة، تحقیق: حسن ­امین، بیروت، دارالتعارف، 1403 ق.

بحرالعلوم، محمدمهدی، الفوائد الرجالیة، تحقیق: محمدصادق ­بحرالعلوم و حسین ­بحر­العلوم، قم، مکتبة الصادق، 1363.

بحرانی ­اصفهانی، عبدالله­، عوالم ­العلوم ­و ­المعارف ­و الأحوال ­من ­الآیات ­و ­الأخبار و الأقوال‏، قم، موسسة الامام ­المهدی، 1413 ق.

بلاذرى‏، أحمدبن ­یحیى­، أنساب ­الأشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، 1397 ق.

خوارزمی، موفق­ بن ­احمد، مقتل ­الحسین(ع)، تحقیق: محمد سماوی، قم، انوار الهدی، بی­تا.

دینورى، ابوحنیفه، الأخبار الطّوال، تحقیق: عبدالمنعم­ عامر، مراجعه­ جمال ­الدین ­شیال، قم، منشورات ­الرضى، 1368.

دینوری، أ­بن ­قتیبه­، الإمامة و السیاسة، تحقیق: علی ­شیری، بیروت، دارالأضواء، 1410 ق.

ذهبی، محمدبن ­احمد، تاریخ ­الإسلام ­و وفیات ­المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عبدالسّلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410 ق.

ذهبی، محمدبن ­احمد، سیر أعلام­ النبلاء، تحقیق: شعیب ­الأرنؤوط، بیروت، موسسة الرسالة، 1413 ق.

ذهبی، محمدبن ­احمد، میزان­ الاعتدال ­فی ­نقد الرجال، تحقیق: علی محمد ­البجاوی، بیروت، دارالمعرفة، 1382 ق.

رازى، ابوعلى­ مسکویه­، تجارب الأمم، تحقیق: ابوالقاسم ­امامى، تهران، سروش، 1379.

رحمان ­ستایش، محمدکاظم ­و محسن رفعت، «روایات ­عاشورایی ­الفتوح ­ابن ­أعثم ­کوفی ­در ­میزان نقد ­و ­بررسی»، دوفصلنامۀ ­حدیث­ پژوهی، شمارۀ 3، بهار و تابستان 1389.

رفعت، محسن ­و محمدکاظم رحمان­ ستایش، «روایات­ عاشورایی ­أنساب ­الأشراف­ در ­میزان ­نقد و بررسی»، دوفصلنامۀ ­­حدیث­ پژوهی، شمارۀ 17، بهار و تابستان 1396.

فتال ­نیشابورى، محمدبن ­احمد، روضة الواعظین ­و ­بصیرة ­المتعظین، قم، رضى‏، 1375.

زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دار العلم، 1980 م.

سبط ا­بن­ جوزی‏، تذکرة الخواص، قم، منشورات ­الشریف ­الرضی‏، 1418 ق.

سماوی‏، محمد نعمة، موسوعۀ الثورۀ الحسینیة، بیروت، دارالمرتضی، 1422 ق.

شاوی، علی ­و نجم ­الدین ­طبسی، با کاروان­ حسینی ­از مدینه ­تا ­مدینه، ترجمۀ عبدالحسین ­بینش، قم، زمزم ­هدایت، 1386.

شریف­ رضی، محمدبن­ حسین، نهج البلاغة، تحقیق: صبحی­ صالح، قم، مؤسسه ­دارالهجرة، 1407 ق.

شریف ­قرشی، باقر، حیاۀ الامام ­الحسین (ع)، قم، مدرسه ­علمیه ­ایروانی، 1394 ق.

صحتی ­سردرودی، محمد، عاشوراپژوهی ­با­ رویکردی ­به ­تحریف ­شناسی ­تاریخ ­امام ­حسین (ع)، قم، خادم ­الرضا، 1385.

ضیایی، عبدالحمید، جامعه­ شناسی ­تحریفات ­عاشورا، تهران، ققنوس، 1384.

طبرسى، فضل­ بن­ حسن، إعلام­ الورى ­بأعلام ­الهدى، تهران، اسلامیة، 1390 ق.

طبری، محمدبن ­جریر، تاریخ ­الطبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ­ابراهیم، بیروت، دارالتراث، 1387 ق.

طهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی ­تصانیف ­الشیعة، بیروت، دارالأضواء، 1403 ق.

طوسی، محمدبن­ حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق: حسن ­موسوى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407 ق.

عسقلانی، أ­بن‌حجر، تقریب ­التهذیب، تحقیق: مصطفى ­عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب­ العلمیة، 1415 ق.

عسقلانی، أ­بن‌حجر، الاصابة، تحقیق: عادل ­أحمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب ­العلمیة، 1415 ق.

 قمی، عباس، الکنی ­و ­الألقاب، تقدیم: محمدهادی ­امینی، تهران، مکتبة الصدر، بی­تا.

کتبی، محمد­بن ­شاکر، فوات ­الوفیات ­و ­الذیل ­علیها، تحقیق: علی ­محمد­بن ­یعوض ­الله، عادل ­أحمد ­عبدالموجود، بیروت، دارالکتب ­العلمیة، 2000 م.

کلینی، محمدبن ­یعقوب، الکافی، تحقیق: علی ­اکبر غفاری، تهران، دارالکتب ­الإسلامیة، 1388 ق.

کورانی ­عاملی، علی، جواهر التاریخ، قم، دار الهدى، 1425 ق.

مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دارإحیاء التراث ­العربی، 1403 ق.

مسعودی، أبوالحسن­ على، مروج ­الذهب ­و ­معادن­ الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم، دارالهجرة، 1409 ق.

معارف، مجید، رضا قربانی ­زرین، «مشایخ ­اجازه­ در ­اسناد کافی»، علوم ­حدیث، سال­ چهاردهم، شمارۀ 51، ویژۀ ­کنگرۀ ­بین­ المللی ­بزرگداشت­ ثقة الإسلام ­کلینی، بهار 1388.

مفید، محمدبن ­نعمان، الإرشاد فی ­معرفة­ حجج ­الله ­علی ­العباد، تحقیق: مؤسسة آل‌­البیت (ع)، قم، کنگرۀ ­شیخ ­مفید، 1413 ق.

مقرم، عبدالرزاق، الشهید مسلم­بن ­عقیل، اصفهان، موسسه ­تحقیقات ­و ­نشر ­معارف ­اهل ­البیت، بی­تا.

نمازی ­شاهرودی، علی، مستدرکات­ علم ­رجال ­الحدیث، بی­جا، بی­نا، 1412 ق.

وحید بهبهانی، محمدباقر، الفوائد ­الرجالیة، بی­جا، بی­نا، (بی­تا).

یاقوت ­حموى، شهاب­ الدین، معجم ‏­البلدان، بیروت، دارصادر، 1995 م.

یعقوبى، احمدبن ­أبى ­یعقوب­، تاریخ ­الیعقوبى، بیروت، دارصادر، بی­تا.