اعتبارسنجی روایات سوگند به مُثلۀ قاتلان حمزه، عموی پیامبر (ص)

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 229-249   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40098

نویسندگان

رسول محمدجعفری^{* 1}؛ صادق زمانی²

¹استادیار دانشگاه شاهد

²دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه شاهد

چکیده

عالمان فریقین اتفاق نظر دارند که در تاریخ اسلام، جعل و تحریف از مهم‌ترین آسیب هایی ‌است که روایات بدان دچار شده و تقریباً سراسر موضوعات اسلامی از جمله حوادث صدر اسلام را فراگرفته‌است. نمونۀ بارز آن ، روایاتی است که بر طبق اغلب آن ها پیامبر (ص) و بر اساس پاره ای دیگر مسلمانان یا هم پیامبر (ص) و هم مسلمانان در پایان جنگ احد پس از مشاهده پیکر مثله‌شدۀ حمزه سوگند یاد کردند که با جمعی از مشرکان مقابله به مثل کنند. در پی آن رخداد، خداوند با فرو فرستادن آیات پایانی سورۀ نحل از این سوگند نهی کرد. لذا پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که نقد سندی و محتوایی روایات سوگند به مُثلۀ قاتلان حمزه چگونه ‌است؟ یافته های تحقیق حکایت از آن دارند که سند همۀ این روایات ضعیف است؛ به گونه ای که سند آن‌ها یا مرسل است یا در اَسناد راویان ضعیف حضور دارد. روایات از نظر محتوایی اولاً با آیات رعایت مساوات در قصاص و دأب قرآن در «خطاب به پیامبر (ص)» و «تشریک پیامبر (ص) و امت» در تعارض‌اند. ثانیاً با مکی بودن سورۀ نحل سازگاری ندارند. ثالثاً با روایات نهی از مثله که فریقین نقل کرده اند در تناقض‌اند. رابعاً درون مایۀ روایات در مقایسه با یکدیگر تعارضات غیر قابل جمع دارند. 

کلیدواژه‌ها

روایات سوگند به مثله؛ مثلۀ حمزه؛ نقد سندی؛ نقد محتوایی

مراجع

ابن‌أبی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم، دار سید الشهداء، 1405ق.   

ابن‌ادریس حلی، السرائر، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسی، 1410ق.

ابن‌حجر عسقلانی، طبقات المدلسین، عمان: مکتبه المنار، 1983م.

ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، بیروت: موسسه العلمی للمطبوعات، 1971م.

ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربی، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار، قم: جامعه المدرسین، 1409ق.

ابن‌شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب (ع)، قم، علامه، 1379 ق.

ابن‌عاشور، محمدبن طاهر، التحریر و التنویر، بی­جا، بی­تا.

ابن‌عطیه اندلسى، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422 ق.

ابن‌منذر، محمدبن ابراهیم، تفسیر القرآن، تحقیق: سعدبن محمد السعد، مدینه، دارالماثر، 2002 م.

ابن‌هشام، عبدالملک،  السیره النبویه، مصر، مکتبة محمدعلی صبیح و أولاد، 1383 ق.

ابن‏جوزى، زاد المسیر فى علم التفسیر، بیروت، دارالکتب العربی، 1422 ق.

أبو بکر، أحمدبن عمرو، مسند البزار المنشور باسم البحر الزخار، مدینه، مکتبة العلوم والحکم، بی­تا.

ابوالفتوح رازى، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1408 ق.

ابونعیم اصفهانی، تاریخ الاصبهان، بیروت، دارالکتب العلمیه 1990 م.

احمدبن حنبل، المسند، بیروت، دارالسلام، بی­تا.

اندلسى، ابوحیان، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دارالفکر، 1420 ق.

آلوسى، محمود،  روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، تحقیق: على عبدالبارى عطیة، بیروت، دارالکتب العلمیه‏، 1415 ق.

بخاری، محمدبن إسماعیل، التاریخ الکبیر، ترکیه، المکتبة الإسلامیة، بی­تا.

بدرالدین أبومحمد، محمودبن أحمد عینی، عمدة القاری فی شرح البخاری، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­تا.

برقی، أحمدبن محمد، المحاسن، تحقیق: جلال‌الدین حسینی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1330.

بغدادى علاءالدین، لباب التأویل فی معانی التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی‏، 1415 ق.

بیضاوى، عبدالله‌بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏، بیروت، داراحیاء التراث العربى‏، 1418 ق.

بیهقی، احمدبن احسین،  دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة،  بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405 ق.

ترمذی، أبوعیسى السنن، بیروت، دار الفکر، 1403 ق.

ثعالبى، عبدالرحمن‌بن محمد، جواهر الحسان فى تفسیر القرآن‏، بیروت، داراحیاء التراث العربى‏، 1418 ق.

جرجانی، ابواحمد، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، الکتب العلمیه، 1997 م.

حجازى، محمد محمود، التفسیر الواضح، بیروت، دارالجیل الجدید، چاپ دهم، 1413 ق.

دارقطنی، علی‌بن عمر، السنن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1996 م.

دارمی، عبدالله‌بن عبدالرحمن ، سنن الدارمی، دمشق، مطبعه الاعتدال، 1349 ق.

دروزه، محمد عزه، التفسیر الحدیث ترتیب السور حسب النزول، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1421 ق.

ذهبی، شمس‌الدین، ذکر أسماء من تکلم فیه و هو موثق، زرقا، مکتبه المنار، 1986 م.

ذهبی، شمس‌الدین، میزان الاعتدال، بیروت، دار المعرفه، 1963 م.

رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، 1369.

زحیلى، وهبة‌بن مصطفى‏، التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج‏، بیروت، دارالفکر المعاصر، 1418 ق.

زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی‏، 1407 ق.

زیلعی، عبدالله‌بن یوسف، تخریج الاحادیث و الاثار، ریاض، دارابن‌خزیمه، 1414 ق.

سلیمان‌بن داوود طیالسی، المسند، بیروت، دارالمعرفه، بی­تا.

سیدرضی، محمدبن حسین، نهج‌البلاغه، شرح صبحی صالح، محقق: فیض‌الاسلام، قم، هجرت، 1414 ق.

سیدقطب،  فی ظلال القرآن‌، بیروت، دارالشروق، 1412 ق.

سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالکتاب العربى،‏ چاپ دوم، 1421 ق.

سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم، کتابخانۀ آیة‌الله مرعشى نجفى‏، 1404 ق.

سیدمرتضى، على‌بن حسین‏، رسائل، قم، دارالقرآن الکریم‏، بی­تا.

شامی، یوسف‌بن حاتم‏،  الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، قم، جامعه المدرسین، 1420 ق.

شجری، یحیى‌بن حسین ، ترتیب الأمالی الخمیسیة للشجری، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی­تا.

شوکانی، محمدبن على‏، فتح القدیر، بیروت، دارابن‌کثیر‏، 1414 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی، الرعایه، قم، آیت‌الله مرعشی نجفی، 1433 ق.

صافى، محمودبن عبدالرحیم‏، الجدول فى اعراب القرآن‏، بیروت، دارالرشید‏، 1418 ق.

طباطبایى، محمدحسین‏،  المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم، جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1417 ق.

طبرسى، فضل‌بن حسن‏،  إعلام الورى بأعلام الهدى، تهران، الاسلامیه، 1390 ق.

طبرسى، فضل‌بن حسن‏، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم‏، 1377.

طبرسى، فضل‌بن حسن‏، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1372.

طبری ، محمدبن جریر،  تاریخ الرسل و الملوک، بیروت، دارالتراث، 1387 ق.

طبری ، محمدبن جریر، جامع البیان عن تاویل ای القران، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1403 ق.

طحاوی، احمدبن محمد، شرح معانی الاثار، تحقیق: محمد زهری النجار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1996 م.

طوسى، محمدبن حسن‏، تهذیب الاحکام‏، تهران، دارالکتب الإسلامیه‏، 1407 ق.

عسکری، مرتضی، نقش ائمه در احیای دین، تهران، انتشارات علامه عسکری، 1389.

عیاشى، محمدبن مسعود،  التفسیر، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، 1380 ق‏.

فخرالدین رازى، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربى، چاپ سوم، 1420 ق.

قاسمى، محمد جمال‌الدین‏، محاسن التاویل، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418 ق.

قرطبى، محمدبن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ اول، 1364.

قزوینی، محمدبن یزید، السنن، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی­تا.

قمى، على‌بن ابراهیم‏، تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، 1363.

کلینی، محمدبن یعقوب ، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق.

مالک‌بن انس، الموطا، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العرب، 1406 ق.

مراغى، احمدبن مصطفى‏، تفسیر المراغى‏، بیروت، داراحیاء التراث العربى‏، بی­تا.

مزی، یوسف‌بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت، موسسه الرساله، 1980 م.

مسلم نیشابوری، الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی­تا.

مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه‏، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374.

نسائی، احمدبن شعیب، السنن، شرح سیوطی، بیروت، دارالفکر، 1930 م.

نصیرالدین طوسى، رسائل‏، بیروت، دارالأضواء، بی­تا.

نکونام، جعفر، درآمدى بر تاریخ گذارى قرآن‏، تهران، نشر هستى نما، چاپ اول، 1380.

نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بی‌جا، بی­تا.