متکلمان امامی عصر امام صادق(ع) و مسئلۀ استطاعت

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 11، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 201-213   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2020.40103

نویسندگان

سیداحسان موسوی خلخالی^{* 1}؛ نعمت الله صفری فروشانی²

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه ادیان و مذاهب قم

²دانشیار جامعه المصطفی العالمیه قم

چکیده

موضوع استطاعت به‌معنای توان انسان در ارتکاب فعل، برای بررسی رابطۀ ارادۀ انسان با ارادۀ مطلق خداوند مطرح شده است. این موضوع از دیرباز در میان مسلمانان مطرح بوده است. امامیه و متکلمانشان نیز از این مسائل دور نبوده‌اند. دراین‌باره طیفی از نظریاتِ آزادی اراده، جبر و راه میانه هم در میان کلیت مسلمانان و هم در حلقه‌‌های امامیه مطرح شده است، چندان که این موضوع را می‌توان کلیدی برای شناسایی مرزبندی‌‌های درونی متکلمان امامی دانست. در این مقاله با نگاهی به عقاید منسوب به اصحاب امام صادق(ع) در نوشته‌‌های متکلمان و فرقه‌نگاران و سنجیدن آن‌‌ها با روایاتی که خود امامیه نقل کرده‌اند، در پی شناخت صورت‌بندی‌‌هایی برمی‌آییم که متکلمان امامی دراین‌باره مطرح کرده‌اند. از این رهگذر می‌توان دریافت که آزادی مطلق اراده و نیز راه میانه (امر بین‌الامرین) و گرایش‌‌های اندکی شبیه به جبریه در میان امامیه قائلانی داشته است.

کلیدواژه‌ها

استطاعت؛ امام صادق(ع)؛ اصحاب امام صادق(ع)؛ زرارةبن‌اعین؛ مؤمن الطاق؛ هشام‌بن‌حکم؛ متکلمان امامی

مراجع

قرآن کریم، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، به‌تصحیح علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، مؤسسة التاریخ العربی، 1992.

ابن‌بابویه، محمد‌بن‌علی، الاعتقادات فی دین الامامیة، به‌تصحیح عصام عبدالسید، بیروت: دارالمفید، 1993م.

ابن‌بابویه، محمد‌بن‌علی، التوحید، به‌تصحیح سیدهاشم حسینی طهرانی، بیروت: اعلمی، بی‌تا.

ابن‌بابویه، محمد‌بن‌علی، عیون اخبار الرضا(ع)، به‌تصحیح شیخ حسین الاعلمی، بیروت: اعلمی، 1404م.

ابن حزم، کتاب الفصل فی الملل و الاهواء والنحل، طبعة خانجی، بی جا، 1320ق.

ابن ندیم، کتاب الفهرست، تصحیح رضا تجدد، تهران، بی نا، بی تا.

ابوحنیفه، نعمان‌بن‌ثابت، وصیة الامام الاعظم ابوحنیفة نعمان، نسخة خطی دانشگاه هاروارد (شمارۀ 007381659)، بازیابی در:

http://pds.lib.harvard.edu/pds/view/11173946?n=147&imagesize=2400&jp2Res=0.25&printThumbnails=no

اسعدی، علیرضا، هشام‌بن‌حکم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1388.

اشعری، علی‌بن‌اسماعیل، مقالات الاسلامیین، به‌تصحیح هلموت ریتر، برلین: کلاوس شوارتز، 2005م.

اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران: طهوری، 1345.

پاکتچی، احمد، «امام صادق(ع) و تدوین عقاید جعفری»، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق(ع)، زیرنظر احمد پاکتچی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، 1391.

پاکتچی، احمد، «امامیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: بی‌نا، 1380.

خیاط معتزلی، ابوالحسین عبدالرحیم‌بن‌محمد، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، به‌تصحیح نیبرگ، بیروت: مکتبة دارالعربیة للکتاب ـ اوراق شرقیة، 1993م.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.

رضائی، محمدجعفر، «امتداد جریان فکری هشام‌بن‌حکم تا بغداد دوران شیخ مفید»، نقد و نظر، ش65، بهار 1391، صص91 تا 110.

شریف مرتضی، «انقاذ البشر من الجبر و القدر»، رسائل الشریف المرتضی، به‌تصحیح سیدمهدی رجائی، قم: دارالقرآن الکریم، 1405ق.

شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم، الملل و النحل، به‌تحقیق محمد فتح‌الله بدران، قاهره: مکتبة الانجلو المصریة، 1375ق.

طبرسی، احمدبن‌علی، الاحتجاج، به‌تصحیح سیدمحمدباقر موسوی خرسان، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات و مؤسسة اهل‌البیت(ع)، 1981م.

طوسی، محمدبن‌حسن، اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، به‌تحقیق حسن مصطفوی، قاهره: مرکز نشر آثار العلامة المصطفوی، 2009م.

طوسی، محمدبن‌حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به‌تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1409ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الامالی، به‌تحقیق مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافة، 1414ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، الفهرست، به‌تحقیق جواد قیومی، قم: مؤسسۀ نشر الفقاهة، 1418ق.

عیاشی، محمدبن‌مسعود، تفسیر العیاشی، به‌تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: المکتبة العلمیة الاسلامیة، 1380.

فان اس، یوزف، کلام و جامعه، ترجمهٔ فرزین بانکی و احمدعلی حیدری، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، 1397.

فخر رازی، محمدبن‌عمر، التفسیر الکبیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 2001م.

قوام کرباسی، اکبر، «مدرسة کلامی کوفه»، نقدونظر، ش‌65، بهار 1391، صص 38 تا 65.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، بی‌جا: دار الکتب الاسلامیة، 1363.

گذشته، ناصر، «استطاعت»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، بی‌جا: بی‌نا، 1377.

گرامی، سیدمحمدهادی، نخستین مناسبات فکری تشیع، تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، 1391.

مادلونگ، ویلفرد، مکتبها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمۀ جواد قاسمی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1387.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الانوار، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1362.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، به‌تصحیح سیدمرتضی عسکری و سیدهاشم رسولی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1363.

مدرسی طباطبائی، سیدحسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران: کویر، 1386.

مفید، محمد‌بن‌محمد، تصحیح اعتقادات الامامیة، به‌تصحیح حسین درگاهی، بیروت: دارالمفید، 1993م.

ناجی، محمدرضا، «جزیرة العرب»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: بی‌نا، 1389.

ناشی، عبدالله‌بن‌محمد، مسائل الامامة و مقتطفات من الکتاب الاوسط فی المقالات، به‌تحقیق یوسف فان اس، بیروت: المعهد الألمانی للداراسات الشرقیة، 2003م.

نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، به‌تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1424ق.

نشار، علی سامی، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، قاهره: دارالمعارف، بی‌تا.

Modarresi, Hossein, 1984, “Rationalism and Traditionalism in Shî'î Jurisprudence”, Studia Islamica, No. 59, pp. 141-158.

Modarresi, Hossein, 2003, Tradition and Survival, Oxford, Oneworld.

Wensinck, A. J.,1965, The Muslim Creed, Barnes & Noble, New York.

Wolfson, Harry A. , 1976, The Philosophy of the Kalām, Harvard University Press, Cambridge – London.