شفاعت و نسبت آن با تکامل نفس از منظر حکمت متعالیه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 8، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 143-160   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2020.40105

نویسندگان

حسین خالقی پور¹؛ ناصر مؤمنی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری دانشگاه قم

²دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

شفاعت از مسلّمات دین اسلام به شمار می‌رود و اصل آن تردیدناپذیر است. در این فرایند، شفاعت‌شونده برای اسقاط عقاب یا افزایش پاداش، نیروى خود را با نیروى شفیع گره مى‌زند و سبب تکامل و ارتقای هستی خود می‌شود. بنابراین نفوس مستعد با یاری‌جستن از مقربان درگاه حق از ظلمت نجات می‌یابند و به رحمت بیکران الهی می‌پیوندند. ازآ‌نجاکه روح انسان برای دریافت وضعیت جدید و رسیدن به کمال، نیازمند استعداد و آمادگی است، هرگاه این آمادگی به وجود آید، با رفع موانع و حجاب‌‌ها، موقعیت برای نورانی‌شدن باطن و ترقی آن فراهم می‌شود و شفاعت رخ می‌دهد. ازاین‌رو، شفاعت یکی از راه‌‌های ترقی و تکامل نفس بعد از مرگ به شمار می‌رود. حال، این پرسش مطرح می‌شود که مگر در عالم برزخ و به‌ویژه در نشئۀ آخرت نیز قوه و ماده وجود دارد؟! به این پرسش از سوی فیلسوفان پیروِ حکمت متعالیه پاسخ‌‌هایی داده شده است. در مقالۀ حاضر، هریک از این پاسخ‌ها پس از مرور به‌روش توصیفی‌تحلیلی، ارزیابی و دیدگاه مناسب‌تر تبیین شود. 

کلیدواژه‌ها

شفاعت؛ برزخ؛ آخرت؛ تکامل؛ قوه؛ ماده؛ نگرش غایت‌نگر

مراجع

قرآن کریم

اردبیلی، سید عبدالغنی، تقریرات فلسفۀ امام خمینی،  تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1381.

امامی جمعه، سیدمهدی و منصوره سادات وداد، تکامل اخروی در چشم‌انداز صدرایی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، 1396.

آشتیانى، جلال‌الدین، شرح بر زاد المسافر صدر الدین محمدبن‌ابراهیم شیرازى، قم: بوستان کتاب، 1381.

جوادى آملى، عبدالله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، تنظیم و ویرایش علی اسلامی، قم: مرکز نشر اسراء، 1387.

حسن‌زاده آملی، حسن، عیون مسائل نفس و شرح العیون فی شرح العیون، تهران: امیرکبیر، 1385.

حسینى اردکانى، احمدبن‌محمد، مرآت الاکوان (تحریر شرح هدایه ملاصدرا شیرازى)، چ1، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1375.

حسینی فیروزآبادی، مرتضی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة و غیرها من الکتب المعتبرة عند اهل‌السنة و الجماعة، به‌تصحیح محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1392.

خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1370.

خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، بی‌تا.

خمینی، روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1377.

رسولی شربیانی، رضا و احمدرضا هنری، «استکمال و اختیار در عالم برزخ باتوجه‌‌به حکمت متعالیة و قرآن، حکمت معاصر»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س2، ش1، بهار و تابستان1390، صص 61 تا 83.

سبحانی تبریزی، جعفر، منشور جاوید، قم: دارالقرآن کریم، 1388.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، اسرار الآیات و انوار البینات، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه اسلامی، 1360.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، به‌تصحیح محمد خواجوى، قم‏: بیدار، 1366.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الحاشیه على الهیات الشفاء، قم: بیدار، بی‌تا.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1981م.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، چاپ‌اول، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1417ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران، 1354.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب‏، به‌تصحیح محمد خواجوی، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏، 1363.

صدقی الانق، محمد، «شفاعت در اسلام»، فصلنامۀ پژوهشنامۀ معارف قرآنی، س3، ش11، زمستان 1391.

طاهرزاده، اصغر، معاد؛ بازگشت به جدی‌ترین زندگی، اصفهان: لب المیزان، 1386.

طباطبایى، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1374.

طباطبایى، محمدحسین، تعلیقات بر الحکمه المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1981.

طباطبایى، محمدحسین، نهایة الحکمة، ترجمه و شرح علی شیروانی، قم: بوستان کتاب، 1393.

طوسى، محمدبن‌حسن، ‏التبیان فی تفسیر القرآن‏، به‌تصحیح احمد حبیب عاملی‏، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

فنی اصل، عباس، «شفاعت از دیدگاه صدرالمتألهین»، فصلنامۀ اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز، ش33، زمستان 1388، صص 109 تا 130.

فیض کاشانى، محمد‌بن‌شاه‌مرتضى‏، تفسیر الصافی‏، مقدمه و تصحیح حسین اعلمی‏، تهران: مکتبة الصدر، 1415ق.

قمى، على‌بن‌ابراهیم، ‏تفسیر القمی‏، به‌تحقیق طیب موسوى جزایرى، قم: دار الکتاب، 1363.

مجلسى، محمدباقر‌بن‌محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

مصباح، محمدتقی، «شفاعت در قرآن؛ تفسیر آیۀ 48 سورۀ بقره»، به‌تحقیق علی اوسط باقری، قرآن شناخت، س5، ش1، بهار و تابستان 1391، صص 5 تا 28.

مصباح، محمدتقی، خدا‌شناسی (مجموعۀ کتب آموزشی معارف قرآن)، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1389.

مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران: صدرا، 1391.

مفید، محمدبن‌محمد‌، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به‌تحقیق ابراهیم انصاری زنجانی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1371.

نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد، آغاز و انجام، مقدمه و شرح و تعلیقات حسن حسن‌زاده آملی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.