تحلیل، نقد و تکمیل گزارش رشر از سیر منطق دورۀ اسلامی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 3، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 45-65   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2021.44142.0

نویسندگان

احمد عبادی^{* 1}؛ محمد امدادی ماسوله²؛ هانیه موسوی³

¹دانشیار دانشگاه اصفهان

²دانشجوی دکتری فلسفه معاصر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) قزوین

³دانش آموخته کارشناسی‌ارشد فلسفه دانشگاه اصفهان

چکیده

نیکولاس رشر در میان محققان غربی از پیشگامانی است که دربارۀ منطق دورۀ اسلامی اندیشیده و قلم زده است. او چهار محور اصلی را برای توصیف وضعیت منطق در دورۀ اسلامی برمی‌شمارد: 1. انتخاب عنوان منطق عربی برای نام‌گذاری منطق دورۀ اسلامی؛ 2. ایجاد دوگانۀ شرقی-‌غربی برای تفکیک منطق‌دانان پس از ابن‌سینا؛ 3. خاموشی منطق‌پژوهی پس از سدۀ دهم؛ 4. ذکر اسامی منطق‌دانان و آثارشان.
در این نوشتار الگوی منطق‌پژوهی رشر در بررسی منطق دورۀ اسلامی ارزیابی شده است. مهم‌ترین نقدهای وارد بر گزارش رشر از این دوره به این قرار است: 1. دلایل رشر برای ترجیح عنوان منطق عربی به‌جای منطق دورۀ اسلامی موجه و مستدل نیست؛ 2. برخلاف رشر، منظور ابن‌سینا از منطق‌دانان غربی، اندیشمندان مکتب بغداد و پیروان آن‌ها نبوده، بلکه مراد وی از مغربیان، فلسفه‌دانان یونانی و پیروان صرف آموزه‌‌های آنان است. مبنای رشر برای دوگانۀ شرقی-‌غربیِ منطق‌دانان پس از ابن‌سینا نیز همخوانی اندیشه‌‌های فلسفی و منطقی این افراد است که سبب تقسیم‌بندیِ نادرست برخی منطق‌دانان شرقی در طیف غربی و به‌عکس شده است؛ 3. رشر به‌دلیل دسترسی‌نداشتن به منابع دست‌‌اول و نسخه‌‌های خطی و نیز ناآگاهی از منطق‌پژوهی در آثار غیرمنطقی چون فلسفه و علم اصول، به‌اشتباه گمان کرده است که منطق‌پژوهی پس از سدۀ دهم به فراموشی گراییده است؛ 4. گزارش رشر در معرفی اسامی و تعداد آثار منطق‌دانان نیز کمبود‌هایی دارد. 

کلیدواژه‌ها

الگوی دوبخشی منطق؛ منطق‌دانان شرقی‌غربی؛ منطق دورۀ اسلامی؛ ابن‌سینا؛ منطق عربی؛ رشر

مراجع

ابن‌بهریز، حدود المنطق، با مقدمه و تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انجمن فلسفۀ ایران، 1357.

ابن‌سهلان ساوی، عمربن‌سهلان، تبصره و دو رسالۀ دیگر در منطق، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1337.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الاشارات و التنبیهات مع شرحی الطوسی و الرازی، قم: نشر البلاغة، 1383.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الاشارات و التنبیهات، به‌تصحیح محمود شهابی، تهران: دانشگاه تهران، 1339.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، دانشنامۀ علایی، مقدمه و تصحیح محمد معین و همکاران، تهران: انجمن آثار ملی، 1331.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، المباحثات، به‌کوشش عبدالرحمن بدوی، کویت: وکالة المطبوعات، 1978م.

اثیرالدین ابهری، مفضل‌بن‌عمر، تنزیل الأفکار، به‌تصحیح مهدی محقق و توشی هیکوایزوتسو، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386.

اثیرالدین ابهری، مفضل‌بن‌عمر، کشف الحقائق فی تحریر الدقائق، (تصویر نسخۀ خطی دارالمکتب المصریّه، ش162، میکروفیلم دانشگاه تهران)، 1345.

انصاری، محمدجابر، تحفة السلاطین، به‌تصحیح احد فرامرز قراملکی، تهران: میراث مکتوب، 1386.

بارانی، سادات و قاسمعلی کوچنانی، «معنا و مفهوم حکمت مشرقی ابن‌سینا»، فصلنامۀ پژوهش‌های فلسفی و کلامی، س15، ش6، 1393، صص 125 تا 144.

بدوی، عبدالرحمن، التراث الیونانی فی الحضارة الإسلامیة، مصر: دارالنهضة العربیة، بی‌تا.

تهرانی، یوسف، تلخیص الفصول و نقد الأصول، به‌تصحیح احد فرامرز قراملکی و دیگران، زنجان: انتشارات دانشگاه زنجان، 1390.

جرجانی، میرسید شریف، منطق فارسی کبری-صغری، به‌کوشش مرتضی چهاردهی، تهران: بی‌نا، 1334.

دانش‌پژوه، محمدتقی، المنطق لإبن المقفّع و حدود المنطق لإبن بهریز [مقدمه]، تهران: انتشارات انجمن فلسفهٔ ایران، 1357.

رازی، فخرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات، مقدمه و تصحیح از دکتر علیرضا نجف زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1384.

رشر، نیکولاس، «مطالعات من در زمینۀ منطق و فلسفۀ اسلامی»، ترجمۀ مصطفی امیری، کتاب ماه فلسفه، س2، ش27، 1388، صص 112 تا 114.

ریزی، اسماعیل‌بن‌محمد، حیات النفوس، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1377.

زراعت‌پیشه، محمود، «مطالعاتی در تاریخ منطق عربی و گزارشات انتقادی»، کتاب ماه فلسفه، س2، ش 26، 1388، صص، 93 تا 101.

سمرقندی، شمس‌الدین، قسطاس الأفکار فی تحقیق الأسرار، نسخۀ خطی به شمارۀ 441، بی‌جا: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، بی‌تا.

شاه‌وردی، امین، «نگاهی انتقادی به الگوی نُه‌بخشی-دوبخشی در بررسی منطق دورۀ اسلامی»، جاودان خرد، س14، ش. 32، 1396، صص 95 تا 110.

شهرزوری، شمس‌الدین محمد، شرح حکمة الإشراق، به‌تصحیح حسین ضیائی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، 1372.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، شرح حکمة الإشراق سهروردی، به‌تصحیح عبداللّه نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1384.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، درّة التاج لغرّة الدّباج، به‌تصحیح محمد مشکوة، تهران: حکمت، 1369.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1981م.

صفا، ذبیح‌اللّه، «حکمة المشرقیة و مشرقیین و مغربیین در اصطلاح ابن‌سینا»، مجلۀ مهر، س8، ش2، 1331، ص36.

طوسی، نصیرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه، 1375.

غزالی، محمدبن‌محمد، القسطاس المستقیم، مقدمهٔ شلخت الیسوعی، بیروت: المطبعة الکاتولیکیة، 1959م.

غیاث‌الدین دشتکی، منصوربن‌محمد، تعدیل المیزان؛ تلخیص‌شده در معیار العرفان فی علم المیزان در مصنفات، به‌کوشش عبدالله نورایی، ج2، تهران: انجمن مفاخر آثار و مفاخر ملی، 1386.

فاضل هندی،محمدبن‌حسن، حکمت خاقانیه، مقدمۀ غلامحسین ابراهیمی دینانی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، 1377.

فخر رازی، محمدبن‌عمر، منطق الملخص، با مقدمۀ احد فرامرز قراملکی، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، 1381.

فخر رازی، محمدبن‌عمر، الرسالة الکمالیة فی الحقایق الإلهیة، به‌کوشش سیدمحمدباقر سبزواری، تهران:بی‌نا، 1335.

فرامرز قراملکی، احد، جستار در میراث منطق‌دانان مسلمان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391.

 فرامرز قراملکی، احد، «بررسی موردپژوهانۀ گزارش رشر از منطق دورۀ اسلامی»، کتاب ماه فلسفه، س2، ش26، 1388، صص30 تا 32.

فرامرز قراملکی، احد، «تحول ساختاری در منطق‌نگاری ابن‌سینا و تأثیر تاریخی آن در تمدن اسلامی»، حکمت سینوی، س2، ش42، 1388، صص 60 تا 41.

فرامرز قراملکی، احد، «رشر و تاریخ منطق»، کتاب ماه فلسفه، س2، ش26، 1388، ص 119.

فرامرز قراملکی، احد، التنقیح فی المنطق [مقدمه]، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1378.

فرامرز قراملکی، احد، «الإشارات و التنبیهات سرآغاز منطق دوبخشی»، آینۀ پژوهش، ش24، 1373، صص 38 تا 50.

فرامرز قراملکی، احد و محمدقائم عابدی، شرح مبسوط منطق اشارات: تعریف منطق، ج1، قم: نشر مجنون، 1396.

فرصت شیرازی، محمدنصیربن‌جعفر، اشکال المیزان، بمبئی: مطبع ناصری، 1322.

قطب‌الدین رازی، محدبن‌محمد، تحریر القوائد المنطقیة، داراحیاء الکتب العربیة، قم: افست انتشارات زاهدی، بی‌تا.

کاتبی قزوینی، نجم‌الدین، الرسالة الشمیسة؛ در شروح الشمسیه، بیروت: بی‌نا‌، بی‌تا.

کاشانی، افضل‌الدین، منهاج المبین؛ در مصنفات، تهران: خوارزمی، 1366.

کاشف‌الغطاء، علی، نقد الآراء المنطقیة، بیروت: مؤسسة النعمان، 1411ق.

کندی، یعقوب‌ابن‌اسحاق، رسالة الفلسفة الاولی و رسالة فی حدود الأشیاء و رسوم‌ها، تحقیق و تقدیم محمد عبدالهادی ابوریده، ج1، قاهره: دارالفکر العربی، 1978.

کربن، هانری، تاریخ فلسفۀ اسلامی، ترجمۀ اسداللّه مبشری، تهران: امیرکبیر، 1361.

گیلانی، ملاشمسا، رسالة فی اَقسام القضایا، به‌تصحیح علیرضا مباشر امینی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد به راهنمایی عبداللّه نورانی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران: بی‌نا، 1374.

مهران، محمد، تطوّر المنطق العربی [مقدمه]، قاهره: دارالمعارف، 1985م.

میرداماد، محمدباقربن‌محمد، الأُفق المبین، تهران: دست‌نویس متعلق به دانشگاه تهران، بی‌تا.

نالینو، کارلو آلفونسو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمهٔ احمد آرام، تهران: چاپ آفتاب، 1349.

نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد، اساس الإقتباس، به‌تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران، 1331.

نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار، به‌تصحیح مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1386.

 Bäck, Allan, “Islamic Logic؟ ”, in The Unity of Science in the Arabic Tradition Science (Logic،Epistemology and their Interactions) , Edited by Shahid Rahman and others, Springer, 2008, pp. 255-280

 El-Rouayheb, Khaled, The Development of Arabic Logic (1200-1800), Schwabe Verlagsgruppe AG, 2019.

 El-Rouayheb, Khaled,Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic 900-1900،Leiden: Brill, 2010.

 Nallino, C. A., “Filosofia Orientale od illuminative d’ Avicenna”, Riv. Stud. X, 1952, pp. 367-433.

 Rescher, Nicholas, “Islamic Logic”, in Dictionary of the Middle Ages, Vol. 7, New York, 1984, pp. 640-641.

 Rescher, Nicholas, “Logic in the Islamic World” , in Encyclopedia of Philosophy (1967), Donald M. Borchert and Thomson Gale (eds.), Vol. 5, 2nd edition, 2006.

 Rescher, Nicholas, The Development of Arabic Logic،University of Pittsburgh press, 1964.

 Rescher, Nicholas, The Studies in the History of Arabic Logic, Pittsburgh University Press, 1963.

 Rescher, Nicholas, “Three Commentaries of Averroes” , The Review of Mathematics, Published by: Philosophy Education Society Inc, Vol. 12, No. 3, 1959, p. 440.

 Aloys, Sprenger, ”dictionary of the technical terms used on the sciences of Musulmans”, Part 2, Calcutta, 1862.

 Street, Tony, “Arabic and Islamic Philosophy of Language and Logic”, in Stanford Encyclopedia of Philosophy, https: //plato. s tanford. e du/entries/arabic-islamic-language, 2008.

 Street, Tony, “Arabic Logic”, Gabbay and Woods (eds.), Handbook of the History of Logic,Vol. 1: Greek, Indian and Arabic Logic, Amsterdam: Elsevier, 2004, pp. 1-523.