هرمنوتیک، فهم و تفسیر: بازخوانی تطبیقی در مبانی آرای شبستری و گادامر

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 9-30   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2021.44276.0

نویسندگان

جانمحمد دهقان پور¹؛ بابک عباسی^{* 2}؛ مهرداد عبّاسی²؛ سید محمدعلی ایازی²

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی - واحد علوم و تحقیقات (تهران - ایران)

²استادیار دانشگاه آزاد اسلامی - واحد علوم و تحقیقات (تهران - ایران)

چکیده

هرمنوتیک آوردگاه نظریه‌‌های جدید در حوزۀ فهم و تفسیر است. شناخت مبانی نظریه‌‌های هرمنوتیکی از‌آن‌رو اهمیت دارد که بستر مناسبی برای نقد و تحلیل فراهم می‌کند. فهم و تفسیر به‌عنوان محور کانونی مباحث هرمنوتیکی بر ارکان چهارگانۀ مؤلف، متن، مفسر و زمینه استوار است. تمایز رویکرد‌های هرمنوتیکی به میزان نقش هریک از ارکان چهارگانه در فرایند فهم و تفسیر بستگی دارد. در این مقاله مبانی آرای هرمنوتیکی اندیشمند معاصر اسلامی، محمد مجتهد شبستری، و هرمنوتیست معاصر غربی، هانس گئورگ گادامر، بررسی و تحلیل شده است. بررسی تطبیقی در محور‌های چهارگانۀ یادشده نشان می‌دهد اختلاف آرای شبستری و گادامر در اولین رکن از ارکان چهار‌گانۀ فهم و تفسیر، یعنی نقش مؤلف، قطعی و مطلق است؛ ولی مبانی آن دو در سه رکن دیگر، هم وجوه اشتراک دارد و هم افتراق. اهم اشتراکات شبستری و گادامر در مقوله‌‌های قرائت‌پذیری متن، تاریخ‌مندی فهم، ضرورت استنطاق، دور هرمنوتیکی و تأثیر پیش‌دانسته‌‌ها در فرایند فهم و تفسیر است و اهم اختلافاتشان بر سر تأثیر نقش قصد مؤلف یا حذف آن در فرایند فهم و روش‌مندی یا ناروش‌مندی فرایند فهم است. 

کلیدواژه‌ها

مبانی؛ فهم؛ تفسیر؛ هرمنوتیک؛ شبستری؛ گادامر

مراجع

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، قم: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، بیروت: اعلمی، 1426ق.

احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن، شالوده شکنی و هرمنوتیک، ج2، تهران: نشر مرکز، 1370.

استیور، ‌دن، فلسفۀ زبان دین، ترجمهٔ ابوالفضل ساجدی، قم: نشر ادیان، 1384.

انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ج1، چ1، تهران: انتشارات سخن، 6603

الاوسی، علی، روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1381.

بلایشر، جوزف، هرمنوتیک معاصر، ترجمۀ سعید جهانگیری، آبادان: پرسش، 1380.

بهرامی، محمد، «فهم و تفسیر در نگاه علامه طباطبایی»، پژوهش‌های قرآنی، س18، ش3، 1391، صص 76 تا 101.

پالمر، ریچارد، علم هرمنوتیک، ترجمهٔ سعید حنایی کاشانی، تهران: هرمس، 1395.

پورحسن، قاسم، هرمنوتیک تطبیقی؛ بررسی همانندی فلسفۀ تأویل در اسلام و غرب، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1384.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة؛ بیروت: دارالعلم للملایین، 1990م.

حقانى، حسین، شرح نهایة الحکمة علامه طباطبائى، چ1، تهران: دانشگاه الزهراء(س)، 1378.

حوزۀ علمیه، مرزبان وحى و خرد: یادنامۀ مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبائى قدس سره، چ1، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، بوستان کتاب، 1381.

دامن‌پاک مقدم، ناهید، بررسی عرفی بودن زبان قرآن، تهران: نشر تاریخ فرهنگ، 1380.

دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373.

دهکردی، روحی و احسان تجری، «اصطلاح‌شناسی مبانی تفسیر»، فصلنامۀ پژوهش‌های قرآنی، شماره پیاپی77، زمستان1394، صص 94 تا 117.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القران، قم: ذوی القربی، 1384.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مقدمۀ جامع التفاسیر، کویت: دارالدعوة، 1405ق.

ربانی گلپایگانی، علی، هرمنوتیک و منطق فهم دین، چ1، قم: مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم، 1383.

ریپین، اندرو، رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن، ترجمهٔ مهرداد عباسی، چ1، تهران: حکمت، 1394.

ریپین، آندرو، «مروری گذرا بر تفسیر و تفسیرنگاری در سنت اسلامی»، پژوهش‌های قرآنی، ترجمۀ مهرداد عباسی، ش 35 و 36، سال 1382، صفحه 202 تا 225

ریکور، پل، زندگی در دنیای متن، ترجمهٔ بابک احمدی، تهران: نشر مرکز، 1386.

زرکشی، محمدبن‌بهادر، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دارالفکر، 1410ق.

ساغروانیان، جلیل، فرهنگ اصطلاحات زبان‌شناسی، چ1، مشهد: نشر نما، 1369.

سبحانی، جعفر، «اقتراح هرمنوتیک دینی»، قبسات، ش 17، 1379، صص 12تا 31.

سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول، قم: دارالفکر، 1367.

سعیدی روشن، محمدباقر، تحلیل زبان قرآن و روش‌شناسی فهم آن، چ8، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1396.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمۀ سیدمهدی حائری قزوینی، چ1، تهران: امیرکبیر، 1363.

شمس، مراد علی، سیرى در سیرۀ علمى و عملى علامه طباطبایى(ره) از نگاه فرزانگان، چ2، تهران: اسوه، 1387.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1432ق.

صفوی، کوروش، فرهنگ توصیفی معناشناسی، چ1، تهران: فرهنگ معاصر، 1384.

صفی‌پور، عبدالرحیم‌بن‌عبدالرحیم، منتهی الارب فی لغة العرب، بی‌جا: انتشارات کتابخانۀ سنایی، بی‌تا.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چ2، بیروت: اعلمی، 1390.

طبرسی، فضل‌بن‌‌حسن، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران: رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیة، 1417ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد، مجمع البحرین، ترجمۀ احمد حسینی، ج1، چ3، تهران: مرتضوی، 1376.

فتح الهی، ابراهیم، «اصطلاح‌شناسی در علم تفسیر مبانی، اصول و قواعد»، پیک نور، ش4، 1387، صص 19 تا 30.

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد، کتاب العین‌، چ2، قم: هجرت، 1410ق.

فیروزآبادی، محمدبن‌یعقوب، القاموس المحیط، چ1، بیروت: دارالمعرفة، 1415ق.

قدردان ملکی، محمدحسن، «زبان قرآن از منظر علامه طباطبایی»، قبسات، ش 25، 1381، صص 65 تا 78.

کوزنزهوی، دیوید، حلقهٔ انتقادی، ترجمهٔ مراد فرهادپور، تهران: گیل، 1371.

گادامر، هانس گئورگ، آغاز فلسفه، ترجمهٔ عزت‌الله فولادوند، تهران: هرمس، 1387.

لان، کریس، ویتگنشتاین و گادامر، ترجمۀ مرتضی عابدینی‌فر. چ3، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، 1398.

مجتهد شبستری، محمد،«من چه می‌گویم؟ اصلاح یک انحراف» سخنرانی4 آذر، 1395.

مجتهد شبستری، محمد،«تغییر پارادایم در فهم قرآن1و2»، نوشته­ها در وب­سایت، 1395

مجتهد شبستری، محمد، «چرخش هرمنوتیکی در الهیات مدرن»،سخنرانی 22 دی 1394.

مجتهد شبستری، محمد، «حقیقت در هرمنوتیک فلسفی»، درس‌گفتار، جلسه 1 و 2 ، سال 1395.

مجتهد شبستری، محمد، «خدا و انسان زبان مشترک (لفظی و بین‌الاذهانی) ندارند»، نوشته­ها در وب­سایت،  18 تیر، 1397.

مجتهد شبستری، محمد، « هرمنوتیک جدید چیست»، درس گفتار، جلسۀ 39 و 40 و  46 و 47 سال1394

مجتهد شبستری، محمد، «فرایند فهم متون»، مجلۀ نقد و نظر، ش 3 و 4،   1374، صص 22 تا 61.

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان 7»، 1388.

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان 8 و 9»، 1389.

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان 10».

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان 11و 12و 13»، 1391.

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان 14و 15»، 1392.

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان ضمایم 1تا6»، 1392.

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان ضمیمه7»، 1394.

مجتهد شبستری، محمد، «قراءت نبوی از جهان 2و 3و 4و 5و 6»،1387.

مجتهد شبستری، محمد، «قرائت نبوی از جهان [1]»، 1386.

مجتهد شبستری، محمد، « شما قرآن را چگونه به فهم در می‌آورید؟»، گفتگو،  25 خرداد 1396،

مجتهد شبستری، محمد، «هرمنوتیک و تفسیر دینی از جهان»؛ گفت‌وگو، فصلنامۀ مدرسه، 1386، ش 6،

مجتهد شبستری، محمد، تأملاتی بر قرائت انسانی از دین، تهران: طرح نو، 1383.

مجتهد شبستری، محمد، «سمینار پرسش از امکان امر دینی در عصر حاضر» سخنرانی، تهران. یکم آبان 1397 .

مجتهد شبستری، محمد، نقد بنیادهای فقه و کلام، نشر اینترنتی، وبسایت شخصی شبستری، 1396

مجتهد شبستری، محمد، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران: طرح نو، 1381.

مجتهد شبستری، محمد، هرمنوتیک، کتاب وسنت، چ8، تهران: طرح نو، 1393.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، به تقریر سیدمحمود هاشمی بی‌جا: مکتبة الاعلام الاسلامی، 1405ق

مختاری، محمدحسین، حلقۀ مطالعاتی متن و هرمنوتیک، قم: نشر مرتضی، 1391.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد، تاج العروس، مصر: المطبعة الخیریة، 1306ق.

مسعودی، جهانگیر، هرمنوتیک و نواندیشی دینی؛ تبیین اصول هرمنوتیک گادامر و تطبیق آن بر مبانی معرفتی نواندیشان مسلمان ایرانی، چ2، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392.

معین، محمد، فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر، 1364.

نیچه، فریدریش ویلهلم و دیگران، هرمنوتیک مدرن، گزینۀ جستار‌ها، ترجمۀ بابک احمدی و دیگران، چ12، تهران: نشر مرکز، 1397.

واعظی، احمد، درآمدى بر هرمنوتیک، چ7، بی‌جا: سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1393.

واعظی، احمد، نظریۀ تفسیر متن، چ3، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1397.

واینسهایمر، جوئل، هرمنوتیک فلسفی و نظریۀ ادبی، ترجمهٔ مسعود علیا، تهران: ققنوس، 1389.

هابرماس، یورگن، نقد حوزهٔ عمومی، ترجمهٔ حسین بشیریه، تهران: نشر نی، 1375.

هایدگر، مارتین، هستی و زمان، ترجمهٔ سیاوش جمادی، تهران: ققنوس، 1386.

هرش، اریک دونالد، اعتبار در تفسیر، ترجمۀ محمدحسین مختاری، چ1، تهران: حکمت، 1395.

Gadamer Hans George ,1994 Truth and method Cuntinum new york.

Gadamer ,Hans Georg: Reason in the age of science، translated by Fredrick G. lawerence, The mitpress, 1996

Hirsch ,eric Donald ,1967 ,validity in interpretation ,new haven and London ,yale university press.