مطالعه وجوه منطق گفتار در شعر عبدالوهاب بیاتی با رویکردی به منطق مکالمه باختین

زبان و ادبیات عربی

مقاله 12، دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 23، پاییز و زمستان 1399، صفحه 205-223  

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jallv12.i2.2101-1012

نویسندگان

ابوالحسن امین مقدسی¹؛ مهدیه قیصری ²

¹استاد گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه تهران، ایران

²دانش‌آموخته‌ دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه تهران، ایران

چکیده

منطق گفتگو ازجمله نظریاتی است که در قرن بیستم توسط میخائیل باختین مطرح شد. وی در این نظریه زبان را دارای خصلت اجتماعی معرفی کرد که گفتگومندی و مکالمه از ویژگی‌های بارز آن به شمار می‌رود؛ زیرا توزیع صداها جز با گفتگو در متن حاصل نخواهد شد. علی‌رغم اینکه باختین معتقد بود شعر از منطق گفتگویی بهره‌ای ندارد؛ اما عبدالوهاب بیاتی ازجمله شاعران نوپرداز عرب توانست با فراخوانی شخصیت صوفی در اشعارش ضمن ایجاد یگانگی میان خود و ذات خلق‌شده، گفتگو و چندصدایی را در اشعار خود زنده نماید. سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که اولاً چگونه می‌توان این چندصدایی را در شعر عبدالوهاب بیاتی نشان داد؟ ثانیاً بیاتی در کنار فراخوان شخصیت صوفی با استفاده از چه راهکارهایی توانست وجوه کلام خود را به منطق گفتار صوفی نزدیک سازد؟ لازم به ذکر است ظرفیت تکنیک نقاب در ایجاد گفتگو و چندآوایی در متن و زمینه‎سازی بینامتنیت، ضرورت بررسی وجوه منطق گفتار از دیدگاه باختین را مطرح می‌سازد. بر این اساس، مقاله حاضر درصدد است با روشی توصیفی – تحلیلی و بر مبنای  نظریه باختین، گفتگومندی را در شعر بیاتی به تصویر بکشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که بیاتی با استفاده از تکنیک نقاب و شگردهایی چون گفتار دوسویه، گزاره‌های خطابی(پرسشی، امری و ندایی)، صداهای مختلف را در متن زنده می‌کند؛ ثانیاً منطق گفتار در تکنیک نقاب آنجا که جابه‌جایی نقش‌ها (میان متکلم و مخاطب) رخ می‌دهد؛ همچون منطق گفتار صوفی در هم می‌شکند.
 

کلیدواژه‌ها

شعر نوگرای عرب؛ منطق مکالمه؛ تکنیک نقاب؛ عبدالوهاب بیاتی؛ باختین

مراجع

1. احمدی، بابک.(1378). ساختار و تأویل متن. تهران.: مرکز.
2. ابن فارس، احمد.(1404). معجم مقاییس اللغة. ، قم: مکتب الاعلام الاسلامی
3. اسماعیل، عزالدین.( 1967).الشعر العربی المعاصر...قضایاه و ظواهره الفنیة و المعنویة. قاهره: دارالکاتب العربی.
4. باختین، میخائیل.(1380). سودای مکالمه خنده آزادی. ترجمه محمد جعفر پاینده. تهران:  چشمه.
5. بدوی، عبدالرحمن.(1978). مقدمه شطحیات الصوفیة. کویت: وکالة المطبوعات.
6. بقلی شیرازی، روزبهان.(1360). شرح شطحیات. به اهتمام هانری کربن. تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه در تهران.
7. بسطامی، ابویزید.(2004). المجموعة الصوفیة الکاملة، به تحقیق قاسم محمد عباس. دمشق: دار المدی.
8. بنعمارة، محمد.(2000). الصوفیة فی الشعر المغربی المعاصر.الدار البیضاء .
9. بیاتی، عبدالوهاب.(1990).الدیوان. بیروت: دارالعودة
10. ______________.(1972). تجربتی الشعریة، بیروت: دارالعودة
11. ____________(1993) کنت أشکو إلی الحجر. بیروت:الموسسه العربیة للدراسات و النشر
12. . پورنامداریان، تقی(1384). در سایه آفتاب، شعر فارسی و ساخت شکنی در شعر مولوی.تهران: نشر سخن
13. تودوروف، تزوتان(1377). منطق گفتگویی. ترجمه داریوش کریمی. تهران: مرکز.
14. حداد، علی. (1986). أثر التراث فی الشعر العراقی الحدیث. بغداد:دارالشؤن الثقافیة العامة.
15. حلاج، حسین بن منصور.(1343). دیوان اشعار. تهران: انتشارات کتابخانه سنائی
16. سهلگی، محمد بن علی.(1383). دفتر روشنایی، از میراث عرفانی بایزید بسطامی. ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی.تهران: سخن.
17. صبحی، محیی الدین(1988). الرؤیا فی شعر البیاتی.بغداد: دار الشؤون الثقافیة العامة.
18. عباس، احسان.(1978). اتجاهات الشعر العربی المعاصر. عالم المعرفة.
19. عشری زائد، علی.(1997).استدعاء الشخصیات التراثیة فی الشعر العربی المعاصر.قاهره: دار الفکر العربی.
20. عطار، محمد بن ابراهیم.(1388). الهی نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. چاپ پنجم، تهران: سخن.
21. غلامحسین زاده، غریب رضا ،غلام پور، نگار.(1387). میخائیل باختین، تهران: روزگار
22. کندی، محمد علی.(2003). الرمز و القناع فی الشعر العربی الحدیث.بیروت: دار الکتاب الجدید المتحدة.
23. صالح، مدنی.(1986).هذا هو البیاتی.بغداد: دارالشؤون الثقافیة العامة.
24. نویا، پل.(1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی.ترجمه اسماعیل سعادت.تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
25. هارلند، ریچارد.(1381).در آمدی تاریخی بر نظریه ادبی از افلاطون تا بارت. ترجمه علی معصومی و همکاران.چاپ دوم. تهران: چشمه.
26. یاکوبسن، رومن.(1373). باختین، پیشگام زبان شناسی اجتماعی. ترجمه محمد پوینده.تهران: آرست.
27. پژوهنده، لیلا.«فلسفه و شرایط گفتگو از چشم انداز مولوی با نگاهی تطبیقی به آرای باختین و بوبر»، مقالات و بررسی ها، دفتر77(2) ، صص11-34.
28. پورنامدریان، تقی. «منطق گفتگو و غزل عرفانی»، مطالعات عرفانی، شماره سوم بهار و تابستان85 صفحات 15-30.
29. چاپاری، جواد(1395). پایان نامه «تحلیل گفتگومندی داستان سیاوش(شاهنامه) و سیاوش خوانی(بیضایی) با تکیه بر آراء باختین».کارشناسی ارشد.دانشگاه هنر تهران.