بررسی کارکرد گفتمانی «تمثیل» در بیان صوفیه (مطالعۀ موردی: تمثیل‌پردازی مفهوم «طاعت و عبادت»)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 212، اردیبهشت 1400، صفحه 1-20   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.60401.0

نویسنده

زینب اکبری^*

دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

در مطالعۀ «تمثیل» سه نگرش اصلی وجود دارد: الف) در نگرش «بلاغی» تمثیل یک صنعت ادبی است که اندیشمندان بلاغت آن را ذیل علم بیان بررسی می‌کنند و کارکرد زیبایی‌شناسانه دارد؛ ب) در نگرش «شناختی» پدیده‌ای شناختی است که نقش مهمی در ساماندهی مفاهیم و تفکر انسان ایفا می‌کند و آنچه در زبان ظاهر می‌شود تنها نمود آن پدیدﮤ شناختی است؛ ج) در نگرش «گفتمانی» تمثیل ابزار قدرتمندی است که کنشگران اجتماعی متکی بر آبشخورهای فردی و اجتماعی و برای مشروعیت‌بخشی به گفتمان خود و طرد گفتمان‌های رقیب از آن بهره می‌جویند. صوفیه در طول تاریخ تصوف همواره کوشیده‌اند تا به کمک تمثیل به عناصر معنوی تجربه‌‌های عرفانی خویش هیأتی ملموس ببخشند؛ اما هر تمثیل، مفاهیم عرفانی را به شکل خاصی بازنمایی می‌کند. پژوهش حاضر با تکیه بر چنین نگرشی و به کمک مبانی و ابزارهای روش‌شناختی نظریۀ گفتمان لاکلائو و موف به بررسی کارکرد گفتمانی تمثیل‌پردازی صوفیه در باب مفهوم «طاعت و عبادت» در بیان صوفیه می‌پردازد. از منظر گفتمانی، در ادوار نخستین تصوف، تمثیل‌ها ماهیتی بیناگفتمانی دارند؛ یعنی هویت‌ها و مفاهیم، اغلب حول دال‌هایی شکل می‌گیرند که برآمده از گفتمان‌های رایج آن دوره یا حتی گفتمان‌هایی بیرون از میدان گفتمانی علوم شرعی اسلامی است؛ اما در ادوار متأخرتر، صوفیه کوشیدند با ساخت‌شکنی مفاهیم و هویت‌ها، معانی گفتمان‌های رقیب را طرد کنند و شبکه‌های تازه‌ای از نشانه‌ها برسازند.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ تحلیل گفتمان؛ لاکلائو و موف؛ زبان صوفیه

مراجع

قرآن کریم. (۱۳۸۰). ترجمۀ محمّدمهدی فولادوند. تحقیق هیئت‌علمی دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی). تهران: دارالقرآن الکریم.

نهج‌البلاغه. (۱۳۷۹). محمد دشتی، قم: صفحه‌نگار.

اب‍ن‌‌سی‍ن‍ا، ح‍سی‍ن‌‌ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ل‍ه. (۱۳۶۲). الاشارات و التنبیهات، م‍ع‌ال‍ش‍رح‌ ن‍صی‍رال‍دی‍ن م‍ح‍م‍دب‍ن م‍ح‍مدب‍ن‌ ال‍ح‍س‍ن‌ ال‍طوسی‌ و ش‍رح‌ الش‍رح‌ ق‍طب‌ال‍دی‍ن م‍ح‍م‍دب‍ن م‍ح‍م‍د ابی‌ج‍ع‍ف‍ر ال‍رازی‌. تهران: دفت‍ر ن‍ش‍ر کت‍اب.

ترمذی، علی بن محمد. (۱۹۷۷). الأمثال من الکتاب والسنة. تحقیق: محمد علی البجاوی. قاهره: دار نهضة مصر للطبع و النشر.

الجرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن. (199۱). أسرار البلاغة. قرأه و علق علیه ابوفهر محمود محمد شاکر. القاهره: مکتبه المدنی.

خفّاجی، عبدالله بن محمد. (1952). سرالفصاحه، صححه و علق علیه عبدالمتعال الضعیدی. مکتبه و مطبعه محمد علی صبیح و اولاده: مصر.

ژنده پیل، احمدبن ابوالحسن. (۱۳۸۷). روضه المذنبین و جنه المشتاقین.‌ با مقابله، تصحیح، مقدمه، تحقیق و توضیح علی فاضل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

سم‍ع‍انی‌، اح‍م‍دب‍ن م‍ن‍ص‍ور. (۱۳۸۴). روح‌ الارواح‌: فیش‍رح‌ اسم‍اء الم‍ل‍ک‌ ال‍ف‍ت‍اح‌، به ‌اه‍تمام‌ و ت‍ص‍حی‍ح‌ ن‍ج‍یب‌ م‍ایل‌‌ه‍روی‌. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.

شامیان ساروکلایی، اکبر. (1392). آینۀ معنی: تمثیل و تحلیل آن در شعر معاصر ایران از 1300 تا 1357. تهران: علمی و فرهنگی.

عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمّد. (۱۳۷۷). نام‍ه‌های‌ عی‍ن‌ال‍ق‍ض‍ات‌ ه‍م‍دانی. ب‍ه‌ اهتم‍ام‌ ع‍ل‍ی‍ن‍ق‍ی‌ م‍ن‍زوی‌، ع‍نی‍ف‌ ع‍سی‍ران. ت‍ه‍ران‌: اس‍اطی‍ر‏.

فتوحی، محمود. (1384). تمثیل (ماهیت، اقسام، کارکرد). مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی. 47-49: 141-178.

م‍ح‍اس‍بی، ح‍ارث‌ب‍ن‌ اس‍د. (۱۴۲۰). ال‍رع‍ای‍ة ل‍ح‍ق‍وق‌‌ال‍ل‍ه‌. ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ ع‍ب‍دال‍رحم‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ح‍می‍د ال‍ب‍ر. م‍ص‍ر: دارال‍ی‍ق‍ی‍ن‌ ‏.

م‍ست‍ملی، اسم‍اع‍ی‍ل‌ ب‍ن م‍ح‍م‍د. (۱۳۶۳). ش‍رح‌‌ال‍ت‍ع‍رف‌ لم‍ذه‍ب‌‌ال‍ت‍ص‍وف‌. ب‍ا م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍ص‍حی‍ح‌ و ت‍ح‍ش‍ی‍ه‌ م‍ح‍م‍د روش‍ن‌. ت‍ه‍ران‌‏: اس‍اطی‍ر‏‏‏‏‏.

مشیدی جلیل، کرمی حجت اله. (۱۳۹۴). «مولانا و بازتولید گفتمان سلطنت مطلقه در تمثیلی عرفانی». همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی، دورۀ ۸. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی.

می‍ب‍دی‌، اح‍م‍د ب‍ن م‍ح‍م‍د. (۱۳۷۱). کش‍ف‌الاس‍رار و ع‍ده‌الاب‍رار: م‍ع‍روف‌ ب‍ه‌ ت‍ف‍سی‍ر خ‍واجه‌ ع‍ب‍دال‍له ان‍ص‍اری. به‌ س‍ع‍ی‌ و اهت‍مام‌ ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ح‍کمت. ت‍ه‍ران‌: امی‍رک‍بی‍ر.

واعظ، بتول. (1397). «تحلیل ساختاری و گفتمانی تمثیل در مرصادالعباد». متن پژوهی ادبی. 22(75). 151-174.

هارلند، ریچارد. (1381). درآمدی تاریخی بر نظریه ادبی از افلاتون تا بارت. گروه ترجمۀ شیراز علی معصومی و همکاران. تهران: چشمه.

یورگنسن، ماریانه و فیلیپس، لوئیز. (۱۳۸۹). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمه هادی جلیلی. تهران: نشر نی.

Charteris-Black, J. (2004). Corpus Approaches to Critical Metaphor Analysis. New York: Palgrave-MacMillan. Ed Milband. Editorials. Mirror Newspaper.

Dancygier, B. & Sweetser, E. (2014). Figurative language. Cambridge: Cambridge University Press.

Goatly,A. (2007). Washing the brain: Metaphor and hidden ideology. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing.

Hellsten,Iina. (2002). The Politics of Metaphor: Biotechnology and Biodiversityin the Media. Acta Universitatis Tamperensis; Tampere: Tampere University Press. http://acta.uta.fi/pdf/951-44-5380-8.pdf

Laclau, E and Mouffe. (2001). Hegemony and socialist strategy,London: Verso, second edition.

Marttila, Tomas. (2016). Post-Foundational Discourse Analysis: From Political Difference to Empirical Research. Houndmills[etc]: Palgrave Macmillan. http://link.springer.com/10.1057/9781137538406.

Turner, Mark (1996). Literary Mind, Oxford University Press.