وسعت مشرب مشی کارگزاران تاجیکیه در عصر صفوی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 212، اردیبهشت 1400، صفحه 43-65   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.70091.1069

نویسنده

فاطمه رضوی^*

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

امراء محلی، دیوانیان، مستوفیان و کاتبان در ایرانِ دورۀ اسلامی نقش مهمی در نگهداری از میراث، سنت‌ها، فرهنگ و اندیشه‌های ایرانی بر عهده داشته‌اند. این طبقه که معمولاً به‌عنوان دیوانیان شناخته می‌شوند، نقش واسط میان شاهان با بدنۀ جامعه را بر عهده داشته‌اند و اندیشۀ آن‌ها به‌عنوان اندیشۀ ایرانشهری شهرت یافته است. در دورۀ صفویه طبقۀ دیوانیان و اهل قلم با عنوان تاجیکیه و ایرانی شهرت دارند و ایرانی بودن آن‌ها به اعتبار فارسی‌زبانی، نسب و زادبوم و حمایت از فرهنگ ایرانی است. سلوک و مشی طبقۀ تاجیکیه و اهل قلم، حریت و آزادگی، شادخواری، باطنی‌گرایی و اتصاف به کمالات اخلاقی است که مجموعاً با عنوان «وسعت مشرب» در آثار ادبی و تاریخی صفوی شناخته شده است. در این جستار سازه‌های مهم گفتمان وسعت مشرب را بیان نموده، بنیاد‌های ایرانی آن را واکاوی کرده‌ایم و با بازنگری در باورها و رفتارهای کارگزاران تاجیک دولت صفوی گفتمان وسعت مشرب را در سلوک آن‌ها بازیابی کرده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

دیوان‌سالاران صفوی؛ تاجیکیه؛ وسعت مشرب؛ فرهنگ ایرانی؛ لذت‌گرایی؛ اخلاق؛ حریت و آزادگی؛ باطنی‌گرایی

مراجع

اسکندربیگ، منشی ترکمان. (1038). تاریخ عالم‌آرای عباسی. جلد 1. تهران: چاپخانه موسوی. 1334.

افندی، عبدالله (1130). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. جلد 2. مترجم شاعدی خراسانی محمدباقر. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.1390.

‏اوحدی‌بلیانی، تقی‌الدین محمد بن محمد. (1024). ‏عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری، آمنه فخراحمد؛ ‏‫با نظارت علمی محمد قهرمان. ‏‫تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. 1389.

بدائونی، عبدالباقی. (1004). منتخب‌التواریخ. کلکته 1868مصحح احمدعلی و ولیم ناسیلیس.

تتوی، احمد بن نصرالله (1000). تاریخ الفی. مصحح طباطبایی مجد غلامرضا. تهران انتشارات علمی و فرهنگی. 1382.

تفضلی، احمد. (1376). دهقان. مترجم ابوالفضل خطیبی. نامه فرهنگستان. بهار 1376 - شماره 9. صص148 تا 155.

جنابدی، میرزا بیگ بن حسن. (1036). روضة الصفویه. بی جا. بی تا.

خواجه نظام‌الملک، ابوعلی. (485). سیاست‌نامه. تصحیح محمد قزوینی و مرتضی مدرسی. تهران: زوار. 1344.

خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی. (930). تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. زیرنظر محمد دبیر ساقی. تهران: کتابخانه خیام. 1333.

رازی‌، امی‍ن‌ اح‍م‍د (1018). تذکرۀ هفت‌ آق‍ل‍ی‍م‌. ت‍ص‍حی‍ح‌ ج‍واد ف‍اض‍ل‌. ت‍ه‍ران: ‌ع‍لمی. ۱۳۴۰.

رضوی، فاطمه؛ فتوحی، محمود. (1398). «وسعت مشرب، پاسخ فرهیختگان شاعر به سیاست‌های صفویه». شبه قاره (ویژه‌نامه نامۀ فرهنگستان). شماره 9. صص 9-49.

سام میرزا صفوی. (973). تحفه سامی. تصحیح و تعلیقات فاطمه انگورانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۹.

سوندرمان، ورنر. (1379) «یک گواهی کهن دربارۀ نام تاجیکان». ترجمۀ فریدون مجلسی. هستی. دورۀ دوم. شماره 4 (زمستان 1379).

سیوری راجر. (1986). در باب صفویان. ترجمه رمضانعلی روح‌الهی. تهران: نشر مرکز. 1380.

شاملو، ولی قلی بن داودقلی. (1085). قصص الخاقانی. تصحیح حسن سادات ناصری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات. 1374-1371.

صائب تبریزی، محمدعلی. (۱۰۸7ق). دیوان اشعار. تصحیح محمد قهرمان. تهران: انتشارات علمی فرهنگی. جلد ا-۶.

فخرالزمانی قزوینی، ملانبی. (1028). تذکره میخانه. تصحیح احمد گلچین معانی. تهران: شرکت نسبی حاج محمدحسین اقبال و شرکا. 1340.

فلسفی، نصرالله. (1347). زندگانی شاه عباس اول. جلد 2. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

فیض کاشانی، ملامحسن. (1052). رسالۀ محاکمه بین‌المتصوفه و غیرهم. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. نشریه دانشکده ادبیات تبریز. س 9. ش 9. صص 113 تا 124.

قاضی‌ بن‌کاشف‌ محمّد (1037). جام جهان‌نمای عبّاسی. تصحیح علی حصوری، اوپسالا: انتشارات دانشگاه اوپسالا، 2014 م.

قزوینی، ابوالحسن بن‌ابراهیم. (1211). فواید الصفویه. به تصحیح، مقدمه و حواشی مریم احمدی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. ۱۳۶۷.

کاشی، ت‍ق‍ی‌‌الدین محمدبن علی. (1016 ش). خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافکار (بخش شیراز و نواحی آن). تصحیح نفیسه ایرانی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب‏‫. ۱۳۹۲.

کاشی، تقی‌الدین محمدبن علی. (۱۰۱۶ اص). خلاصه‌­الاشعار و زبده‌الافکار بخش اصفهان. تصحیح عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. 1386.

کاشی، تقی‌الدین محمدبن علی. (۱۰۱۶ خ). خلاصه‌­الاشعار و زبده‌الافکار بخش خراسان. تصحیح عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. 1393.

کاشی، تقی‌الدین محمدبن علی. (۱۰۱۶ رکن 1-4). خلاصه­الاشعار و زبده‌الافکار رکن 1-4. نسخۀ خطی. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران. شماره کتاب 104 ب-ادبیات.

کاشی، تقی‌الدین محمدبن علی. (۱۰۱۶ ک). خلاصه‌­الاشعار و زبده‌الافکار بخش کاشان. تصحیح عبدالعلی ادیب برومند و محمدحسین نصیری کهنمویی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب. 1384.

کاشی، تقی‌الدین محمدبن علی. (۱۰۱۶ گ). خلاصه‌­الاشعار و زبده‌الافکار (شعرای گیلان و دارالمرز مازندران). تصحیح ام‌البنین صادقی. تهران: سفیر اردهال. 1392.

کاشی، تقی‌الدین محمدبن علی. (۱۰۱۶ ی). خلاصه‌­الاشعار و زبده‌الافکار (بخش یزد، کرمان و نواحی). تصحیح سیدعلی میرافضلی. تهران: میراث مکتوب. 1395.

کلیم کاشانی، ابوطالب. (۱۰۶۱ ق). دیوان ابوطالب کلیم همدانی. تصحیح محمد قهرمان. مشهد: آستان قدس. 1369.

گوپاموی، محمد قدرت‌الله خان. (1258ق.). نتایج الافکار. تصحیح یوسف بیگ باباپور. قم: مجمع ذخایر اسلامی. 1387.

منجم یزدی، ملاجلال‌الدین (. 1029). تاریخ عباسی / روزنامۀ ملاجلال. تصحیح سیف الله وحیدنیا. تهران: وحید. 1366.

منشی قمی، احمد بن حسین. (1015). گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: سلسله انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. 1362.

میرلوحی سبزواری، محمدهادی. (1060). سلوةالشیعه و قوة الشریعة. دفتر دوم. به کوشش احمد عابدی. قم (مرعشی): میراث اسلامی ایران. 1373.

ناشناس. (520). مجمل‌التواریخ والقصص. به تصحیح محمدتقی بهارا. ویراستاری علی اصغر عبداللهی. تهران: دنیای کتاب. ۱۳۸۳.

ناشناس، القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه. یوسف رحیم‌لو. مشهد: دانشگاه مشهد، 1371.

نصرآبادی، محمد طاهر. (1083). تذکره نصرآبادی: تذکره الشعرا. تصحیح و تعلیقات محسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر 1378.

نوابی، ماهیار. (1358). مجموعه مقالات. ج 1. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.

نوایی، امیرعلیشیر. (896). مجالس النفائس. به اهتم‍ام‌ ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ح‍کمت. ت‍ه‍ران‌: م‍ن‍وچ‍ه‍ری. ۱۳۶۳.

نهاوندی ملا عبدالباقی‏‫. (1025). مآثر رحیمی. تصحیح محمد هدایت حسین. کلکته: ایشیاتیک سوسایتی آف بنگال ۱۹۲۴م.‏

واله اصفهانی، محمد یوسف. (1105). خلد برین (ایران در روزگار صفویان). به کوشش هاشم. تهران: محدث. 1372.

وحید قزوینی، میزرا محمدطاهر. (1112 ق). دیوان وحید قزوینی. تهران: کتابخانه، موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی. 1394.

Kraemer, Joel. (1992). Humanism in the Renaissance of Islam: The Cultural Revival During the Buyid Age. Bril; Rev ed. Edition.

Floor, Willem. (2001). Safavid Government Institutions. Mazda pub.

Hanegraaff, W. J. (2006). ‘Esotericism’. in W. J. Hanegraaff (ed., in collaboration with A. Faivre, R. van den Broek, J.-P. Brach). Dictionary ofGnosis and Western Esotericism. Leiden/Boston, Brill: 336–40.