تبیین جایگاه قاعده فقهیِ لاحرج در شهرسازی اسلامی

فقه و اصول

مقاله 8، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 129، شهریور 1401، صفحه 157-189   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.68337.1036

نویسنده

اصغر مولائی^*

استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

 قاعدۀ لاحرج از جمله قواعد فقهیِ تسهیل­کننده در فقه اسلامی و ازجمله زمینه‌های کاربردی آن، مسائل زندگی شهری است. حرج و مشقت در شهر می‌تواند در گونه‌های جسمانی، روحی و روانی، اجتماعی و مالی جلوه‌گر شود. مطالعهٔ این قاعده در زندگی شهری، مسائلی همچون صعوبت و دشواری در رفت‌وآمد به‌دلیل مسافت‌های زیاد، عدم پیاده‌مداری، اختلال در ترافیک، کمبود حمل‌ونقل عمومی، دشواری استفادهٔ فضا‌ها برای افراد کم‌توان و معلولان، آلودگی صوتی، ازدحام، سیلاب‌های شهری را شامل می‌شود. این جستار درپی تبیین ابعاد و مصادیق قاعدهٔ لاحرج در زندگی شهری و جستجوی راهکار‌های معطوف به شهرسازی اسلامی است که با روش تحلیل محتوای متن و استدلال منطقی با رویکرد مطالعه‌ بین‌رشته‌ای و با به‌کارگیری شیوه‌ کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در شهر اسلامی بایستی زمینهٔ عمل به احکام الهی فراهم شود و برنامه‌ریزی‌‌ها و اقدامات آسایش و آرامش مسلمانان را فراهم کند. در شهر اسلامی حرج‌های شهری باید در فرایند برنامه‌ریزی، طراحی و مدیریت شهری پیش‌بینی و مدنظر قرار گیرند. کاربست این قاعده می‌تواند در تسهیل رفت‌وآمد به‌ویژه برای اقشار کم‌توان، کارایی و راحتی استفاده از مبلمان شهری، فضا‌های عبوری، دسترسی و توقف و... نتایجی دربرداشته باشد. نیز سهولت و رفاه مذکور باید برای تمامی سنین، گروه‌های اجتماعی نظیر زنان، کودکان، سالخوردگان و... دستاورد مشخصی دربرداشته باشد.

کلیدواژه‌ها

قاعدۀ لاحرج؛ شهر اسلامی؛ زندگی شهری؛ مسائل شهری؛ فضا‌های شهری؛ سهولت زندگی در شهر

مراجع

قرآن کریم، ترجمهٔ محمدمهدی فولادوند

احمدزاده، عبدالمطلب و دیگران، «کاربرد قواعد فقهی (نظیر قاعدۀ نفی حرج و قاعدۀ غرور) در عصر ارتباطات»، فصلنامۀ علوم خبری، س4، ش14، 1394، صص117تا150.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم: اسماعیلیان، بی‌تا.

تابنده، زهرا، «بررسی قاعدۀ عسروحرج از دیدگاه قرآن و حدیث»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآنی، تهران: دانشکدۀ اصول‌الدین تهران، 1390.

جزایری، سیدحمید؛ محمد عشایری منفرد، «قلمرو مصلحت و عدالت در تزاحم احکام و حقوق زنان»، فصلنامۀ مطالعات راهبردی زنان، س14، ش54، 1390، صص7تا58.

حر عاملى، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1409ق.

شریف الرضی، محمدبن‌حسین، نهج‌البلاغه، ترجمهٔ محمد دشتی، چاپ‌اول، تهران: سنا، 1388.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان: دار العلم، 1412ق.

شاهین‌فرد، خاطره و دیگران، «شمول‌پذیری قاعدۀ لاحرج نسبت به حرج‌های غیر‌جسمانی و پیامد‌های فقهی آن»، نشریۀ فقه پزشکی، س8، ش26 و 27، پاییز و زمستان 1395، صص225تا261.

شاهین‌فرد، خاطره و دیگران، «گسترۀ مفهومی قاعدۀ نفی عسروحرج در ابواب فقهی و نسبت آن با واژه‌های مشابه»، مبانى فقهى حقوق اسلامى، س10، ش20، پاییز و زمستان 1396، صص43تا67.

علوی گنابادی، سیدجعفر؛ علی‌اکبر حبیبی مهر، «کاوشی در حلّ نسبتِ تعارض‌نمایی قاعدۀ الحرج با اعمال حرجی اسلام پاسخ‌ها و تحلیل‌ها»، نشریۀ فقه و اصول، س52، ش 3، 1399، صص73تا91.

کلینی، محمدبن‌یعقوب، اصول کافی، ترجمهٔ سیدجواد مصطفوی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیه السلام، 1363.

محسنی، رضاعلی، «اولویت‌بندی آسیب‌ها و مسائل شهری در ایران: مطالعۀ موردی شهر گرگان»، پژوهش‌نامۀ علوم اجتماعی، س3، ش3، 1388، صص23تا42.

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقهی، چاپ‌دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1406ق.

مطهری، مرتضی، اسلام و نیاز‌های زمان، ج2، تهران: صدرا، 1391.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، چاپ‌چهارم، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابیطالب، 1016 ق.

موسوی، سیدابراهیم، «قاعدۀ نفی عسروحرج»، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی حقوقی و قضایی دادگستری، س65، ش34، 1380، صص33تا50.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدی، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1417ق.

نقره‌کار، عبدالحمید، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، چاپ‌اول، بی‌جا: وزارت راه و شهرسازی، 1387.