بازتاب یک شاخصۀ گویشی، در مصراعی از شاهنامۀ فردوسی: «به آب دو دیده نباید گریست»

جستارهای نوین ادبی

مقاله 5، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 212، اردیبهشت 1400، صفحه 87-99   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.69226.1055

نویسنده

محسن صادقی^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

در این پژوهش، بازتاب یک شاخصۀ گویشی در مصراعی از شاهنامۀ فردوسی نشان داده می‌شود. این مصراع: «به آب دو دیده نباید گریست» در داستان رستم و سهراب آمده است. اغلب شاهنامه‌پژوهان، برای آن شرح و توضیح بیان نکرده‌اند، برخی معانی ارائه شده نیز پذیرفتنی به‌نظر نمی‌رسد. برپایۀ پیشنهاد مطرح شده در این مقاله، دشواری این مصراع از کاربرد تکواژ «به» در معنایی نادر و کمیاب سرچشمه می‌گیرد. با این توضیح که این تکواژ، در این کاربرد، با حرف اضافۀ «به» در فارسی امروز ایران، تحول‌یافتۀ pad در فارسی میانه، پیوندی ندارد، بلکه صورتی دیگر از abē در فارسی میانه معادل "بی و بدونِ" در فارسی امروز ایران است. بر این مبنا، عبارت کِنایی «به آب دو دیده گریستن (= بی‌اشک گریستن)» به معنی "مستأصل و درمانده شدن" است. افزون‌بر این، به‌نظر می‌رسد مصراعِ مذکور برگرفته از یک مَثَلِ محلی باشد که هنوز با همان معنا و مفهوم به‌کار رفته در شاهنامۀ فردوسی،‌ با دو صورت آواییِ: "be ow dida girya kadan" و be âw dida čixrâ mukuna''" در برخی گویش‌های خراسان بزرگ برجای‌مانده است. داده‌های گویشی استفاده ‌شده در این پژوهش، به کمک گویش‌نامه‌ها و پژوهش میدانی فراهم آمده ‌است.

کلیدواژه‌ها

به آب دو دیده گریستن؛ داستان رستم و سهراب؛ شاهنامۀ فردوسی؛ گویش؛ گویش‌های ایرانی

مراجع

آیدنلو، سجاد. (1394). «کَرز (karz) واژه‌ای از گویش خراسانی در شاهنامه؟». پژوهشنامۀ ادب حماسی. سال یازدهم. شمارۀ بیستم. پاییز و زمستان. صص 11- 24.

. (1395). شاهنامه (1): نامورنامه شهریار (برگزیده دیباچه، داستان هفت‌خان رستم، رستم و سهراب و سیاوش). تهران: سمت.

ابوالقاسمی، محسن. (1385). دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: سمت.

اتابکی، پرویز. (1386). واژه‌نامۀ شاهنامه: شامل شرح لغات، اصطلاحات، نام‌ها و جای‌های شاهنامه. چاپ دوم. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.

اکبرپور، جعفر. (1394). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان مازندران 1). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

انوری، حسن. (1387). فرهنگ سخن. جلد 2. تهران: سخن.

جلیلی، محمود. (1389). بررسی گویش طبس گلشن. مشهد: دستور.

چرمگی‌عمرانی، مرتضی. (1389). «بازخوانی مصراعی از شاهنامه (هَم یا هُم)». جستارهای ادبی. سال چهل‌وسوم. شمارۀ اول. پیاپی 168. بهار. صص 135- 146.

حاجی‌سیدآقایی، اکرم. (1398). «ویژگی‌های زبانی قرآن مترجم 2003». فرهنگ‌نویسی. جلد پانزدهم. صص 207- 218.

حسن‌دوست، محمد. (1389). فرهنگِ تطبیقی ـ موضوعی گویش‌های ایرانی نو. جلد 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

خالقی‌مطلق، جلال. (1389). یادداشت‌های شاهنامه. بخش یکم. تهران: مرکز دائرۃالمعارف بزرگ اسلامی.

. (1390). شاهنامه از دستنویس تا متن (جستارهایی در معرفی و ارزیابی دست‌نویس‌های شاهنامه و روش تصحیح انتقادی متن). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

. (1398). واج‌شناسی شاهنامه: پژوهشی در خوانش واژگان شاهنامه. تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

. (1399). داستان رستم و سُهرابِ فردوسی: پژوهش، ویرایش و گزارش، با همکاری محمدافشین وفایی و پژمان فیروزبخش. چاپ دوم: با افزودگی‌ها و اصلاحات. تهران: سخن.

خاوری، محمدجواد. (1395). امثال و حِکَم مردم هزاره. تهران: مؤسسه انتشارات عرفان.

رجائی بخارایی، احمدعلی. (1347). «نقش آداب‌ورسوم عامه در حل مشکلات ادبی: اسکدارـ‌دلو آسیا».‌ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد. سال چهارم. بهار و تابستان. صص 103- 114.

. (1375). لهجۀ بخارایی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

رحمانی، روشن. (1397). نثر گفتاری تاجیکان بخارا (داستان‌ها، قصه‌ها، روایت‌ها). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

رستگار فسائی، منصور. (1383). حماسۀ رستم و سهراب. تهران: جامی.

راشدمحصل، محمدتقی. (1369). «واژه­های کهن و گویشی در البلغه». فصلنامۀ فرهنگ. پیاپی 6. صص 123- 135.

. (1377). «تجلی گویش­های فارسی در تفسیرهای قرآن مجید». در «از شمار دو چشم» یادنامۀ استاد احمد احمدی بیرجندی. مرکز خراسان­شناسی. صص 151-157.

رضائی، جمال. (1355). «ساختمان و صرف فعل ماضی در گویش کهن هرات و مقایسۀ آن با صرف فعل ماضی در گویش کنونی بیرجند». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. سال بیست‌وسوم. شمارۀ 4. پیاپی 96. صص 100‑110.

.  (1373). واژه‌نامۀ گویش بیرجند. به اهتمام و هزینۀ دکتر محمود رفیعی. تهران: روزبهان.

رفیعی، تقی. (1399). واژه‌نامۀ گویش اَوارشک، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. به راهنمایی محسن صادقی. فریمان: دانشگاه پیام نور.

رواقی، علی. (1380). «شاهنامه را چگونه باید خواند؟». نامۀ انجمن. سال اول. صص 4- 27.

. (1382). «گویش­ها و متون فارسی (1)». نامۀ انجمن. سال سوم. صص 13-41.

 .(1389). فرهنگ شاهنامه. جلد اول. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».

. (1392). زبان فارسی افغانستان [دری]. با همکاری زهرا اصلانی. جلد اول. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

زمردیان، رضا. (1382). «نقش گویش‌ها در کمک به از میان بردن برخی ابهامات واژگانی متون کهن فارسی دری». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد. دوره 36. شماره 1. پیاپی 140. صص 39- 62.

. (1385). واژه‌نامۀ گویش قاین. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

سلیمی، منصور. (1392). بررسی و توصیف زبان هورامی (گویش پاوه‌ای). تهران: نشر احسان.

سورآبادی، ابوبکرعتیق. (1381). تفسیر سورآبادی. به تصحیح سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ ‌نشر نو.

شعار، جعفر؛ انوری، حسن. (1379). غمنامۀ رستم و سهراب. چاپ بیست‌ویکم. تهران: قطره.

شفیعی ­کدکنی، محمدرضا. (1385). هزارۀ دوم آهوی کوهی. تهران: سخن.

شکری، گیتی. (1385). گویش رامسری. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شهنازی، جواد. (1392). فرهنگ گویش سیستانی "خَنج" شامل واژه‌ها، ترکیب‌ها، نام‌ها، اصطلاحات، چیستان و ضرب‌المثل‌های سیستانی. جلد نخست. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

صادقی، علی‌اشرف. (1384). «تدقیقی در تحفة‌الملوک». نشردانش. سال بیست‌ویکم. شمارۀ سوم. پیاپی 110. صص 52- 63.

صادقی، محسن. (1393). «مری، واژه‌ای نادر در شاهنامه». فرهنگ‌نویسی. شمارۀ 5 و 6. اردیبهشت. صص 124- 129.

. (1399). گنجینۀ گویش‌های ایرانی (استان خراسان 1). با همکاریِ صفورا صحراگرد، علی اسداللهی دشت بیاض، حسین پریوش، فضل‌اله برزگر، حبیب آقایی بجستان، علی محمدیان گاش و مجتبی نهاردانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

صادقی، محمد. (1383). بررسی و تحلیل امثال و حکم نیشابوری. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. به راهنمایی نقیب نقوی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

طاهری مبارکه، غلام‌محمد. (1386). رستم و سهراب: شرح، نقد و تحلیل داستان. تهران: سمت.

عطّار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری. (1398). تذکرة‌الاولیاء. به تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی. جلد اول. چاپ سوم. تهران: سخن.

عیدگاه طرقبه‌ای، وحید. (1399). تلفظ در شعر کهن فارسی: بهره‌گیری از شعر در شناخت تلفظ‌های دیرین. تهران: مجموعۀ انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه بر پایۀ چاپ مسکو. جلد اول. چاپ سوم. تهران: هرمس.

. (1389 الف). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی‌مطلق. دفتر 2. چاپ سوم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

 . (1389 ب). شاهنامه (نسخه‌برگردان دستنویس43 NC. کتابخانۀ شرقی، وابسته به دانشگاه سن‌ژوزف بیروت). به کوششِ ایرج افشار، محمود امیدسالار، نادر مطلبی کاشانی، با مقدمۀ جلال خالقی‌مطلق. تهران: طلایه.

. (1393). شاهنامه از دستنویس موزۀ فلورانس. به اهتمام دکتر عزیزالله جوینی. جلد 3. تهران: دانشگاه تهران.

فضیلت، محمود. (1381). ترنجی در باد: شرح و بررسی داستان رستم و سهراب. کرمانشاه: طاق بستان.

فکرت، محمدآصف. (1376). فارسی هروی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

کزازی، میرجلال‌الدین. (1381). نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی. جلد 2. تهران: سمت.

کشمیری، میرزامحمد. (1399). معیار لغات قویم: فرهنگ شاهنامه. با مقدمه و تصحیح مرتضی چرمگی‌عمرانی. تهران: سخن.

کیا، صادق. (1390). واژه‌نامۀ شصت‌وهفت گویش ایرانی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

لازار، ژیلبر. (1384). شکل‌گیری زبان فارسی. با ترجمۀ مهستی بحرینی. تهران: هرمس.

متینی، جلال. (1347). «گزدم، کژدم؟». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات مشهد. سال چهارم. بهار و تابستان. صص 1- 13.

مستوفی، حمدالله. (1377). ظفرنامه به انضمام شاهنامۀ ابوالقاسم فردوسی. چاپ عکسی از روی نسخۀ خطی مورخ 807 هجری به شمارۀ 2833 Or. به خط محمودالحسینی. زیر نظر دکتر نصرالله پورجوادی و نصرت‌الله رستگار. چاپ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی ایران.

محسنی، زهرا. (1399). واژه‌نامۀ گویش دوقلعه‌براشک. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیات فارسی. به راهنمایی محسن صادقی. فریمان: دانشگاه پیام نور فریمان.

هادی‌زاده، رسول. (1382). سمرقندیان چه می‌گویند؟ لغت‌نامۀ مختصر گویش فارسی سمرقند. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

هزار حکایت صوفیانه: بر اساس دستنویس کهن 673 هـ. ق. (1389). از مؤلفی ناشناخته، با مقدمه، تصحیح و تعلیقاتِ حامد خاتمی‌پور. تهران: سخن.

همایونفر، بابا. (1386). بررسی گویش اسفراین. تهران: چاپار.

یاحقی، محمدجعفر. (1368). سوگنامۀ سهراب. تهران: توس.

. (1396 الف). واژه‌نامۀ گویش تون (فردوس). با همکاری رحمت‌الله ابریشمی، احمد ارمغانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

. (1396 ب). «مویی دیگر به ریسمان تصحیح ابیاتی از شاهنامه». در ارج خرد: جشن‌نامۀ استاد جلال خالقی‌مطلق. به اهتمام فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی. تهران: مروارید. صص 561- 573.