اثر رقابت‌های سیاسی فاطمیان با عباسیان بر منسوجات فاطمی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 7، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 173-141   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.68597.1012

نویسندگان

امیرنیما الهی^{* 1}؛ صمد سامانیان²

¹دانشجوی دوره دکتری رشته پژوهش هنر دانشگاه هنر، استان تهران، شهر تهران

²دانشیار دانشکده هنرهای کاربردی دانشگاه هنر، استان تهران، شهر تهران

چکیده

سده‌های چهارم تا ششم هجری دوران کارزار خلافت شیعۀ فاطمی با خلافت سنی عباسی در بخش عمده‌ای از سرزمین‌های اسلامی بود. این دو برای تقابل سیاسی با یکدیگر به‌طور گسترده‌ای از منسوجات استفاده می‌کردند. هدف این پژوهش تحلیل زمینه‌گرایانۀ تأثیر رقابت سیاسی فاطمیان با عباسیان بر منسوجات فاطمی است و پرسش اصلی آن چگونگی اثر این رقابت‌های سیاسی بر منسوجات فاطمی است. چهارچوب زمینه‌گرایی با تکیه بر این نظریه که اثر هنری محصولی اجتماعی است که در بستر تاریخی جامعه شکل می گیرد، زمینه را برای تحلیل نقش منسوجات در این رقابت در بافت تاریخی‌ ـ سیاسی آن دوره فراهم می سازد. برای نگارش این پژوهش از مطالعۀ اسنادی برای گردآوری داده‌ها و از روش توصیفی ـ تحلیلی بر پایه تحقیقات نظری استفاده شده است. بر اساس نتایج این پژوهش نقش منسوجات در رقابت سیاسی فاطمیان با عباسیان سه دوره را دربرمی‌گرفت: دورۀ نخست خلافت فاطمی که در آن، منسوجات در سرنگونی کارگزاران عباسی در شمال آفریقا و تثبیت خلافت فاطمی نقش نمادین داشت. دوران شکوه فاطمیان و تسلط بر صنعت نساجی مصر که در آن، از منسوجات برای نفوذ سیاسی در سرزمین عباسیان استفاده می‌شد و سرانجام دوران پایانی خلافت فاطمی که در آن، به علت بحران های داخلی و خارجی، منسوجات ابزاری برای برقراری روابط سیاسی با عباسیان بود.

کلیدواژه‌ها

رقابت سیاسی؛ هنر اسلامی؛ منسوجات فاطمی؛ منسوجات عباسی

مراجع

ابن‌اثیر، عزالدین علی. کامل؛ تاریخ بزرگ اسلام و ایران. ترجمۀ ابوالقاسم حالت. تهران: علمی، 1353ش.

ابن‌اثیر، عزالدین علی. تاریخ کامل. ترجمۀ حمیدرضا آژیر. تهران: اساطیر، 1370ش.

ابن‌حوقل، ابو القاسم. صورة الارض. لیدن: بریل، 1938ش.

ابن‌عذاری. البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب. بیروت: دار العربیه للکتاب،1983ق.

احمد، عزیز. تاریخ سیسیل در دورۀ اسلامی. ترجمۀ نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی. تهران: علمی و فرهنگی، 1362ش.

ادمز، لاری اشنایدر. درآمدی بر روش­شناسی هنر. ترجمۀ شهریار وقفی پور. تهران: مینوی خرد، 1394ش.

چلونگر، محمدعلی. «روابط و مناسبات آل­بویه و فاطمیان». در مجموعه مقالات نخستین همایش ملی ایران‌شناسی: مقالات سیاست، مدریت و روابط بین­المللی ایران، ویراستۀ عباس ملکی، 209ـ223. تهران: بنیاد ایران‌شناسی، 1383ش.

حافظ ابرو و دیگران. مجمع التواریخ سلطانیه. به‌کوشش محمد مدرسی (زنجانی). تهران: اطلاعات، 1364ش.

حسن، زکی محمد . کنوز الفاطمیین (گنجینۀ فاطمیان). ترجمۀ ندا گلیجانی‌مقدم. تهران: دانشگاه الزهراء، 1382ش.

دُزی، ر. پ. آ . فرهنگ البسۀ مسلمانان. ترجمۀ حسینعلی هروی. تهران: دانشگاه تهران، 1396ش.

ذیلابی، نگار. فاطمیان: از خشونت تا رواداری. تهران: علمی و فرهنگی، 1396ش.

رشیدالدین فضل‌الله. جامع التواریخ: قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان و رفیقان. به‌کوشش محمدتقی دانش­پژوه و محمد مدرسی (زنجانی). تهران: علمی و فرهنگی، 1388ش.

صابی، هلال بن مُحسِّن. رسوم دارالخلافه: نقش آیین­های ایرانی در نظام خلافت اسلامی. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: کارنامه، 1396ش.

صنهاجی، ابی‌عبدالله محمد. تاریخ فاطمیان: ترجمۀ کتاب اخبار ملوک بنی‌عبید و سیرتهم. ترجمۀ حجت‌الله جودکی. تهران: امیرکبیر، 1378ش.

طالب‌پور، فریده. «کارکرد‌های طراز در دورۀ فاطمیان». هنر‌های زیبا ـ هنرهای تجسمی، شمارۀ 21 (1395ش): 55ـ64.

فربود، فریناز و ماه‌منیر سیاحی. «بازتاب مذهب تشیع در طراحی نقوش منسوجات فاطمیان مصر». مبانی نظری هنرهای تجسمی، شمارۀ 4 (1396ش): 85ـ 98.

قاضی النعمان. إفتتاح الدعوه. بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات، 2005.

کاشانی، علی بن محمد. زبدة التواریخ. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366ش.

لویس، برنارد و دیگران. اسماعیلیان. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: مولی، 1363ش.

مغنیه، محمدجواد. امیرمؤمنان و آذربایجان و دولت‌های شیعه در تاریخ. ترجمۀ محمّد آیت‌اللهی. تبریز: روزنامۀ مهد آزادی، 1346ش.

مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، 1361ش.

مقریزی، احمد بن علی. اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء. قاهره: وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، لجنه احیاء التراث الاسلامی، 1996.

مقریزی، احمد بن علی. پندها و عبرت­ها از بناها و آثار تاریخی مصر؛ ترجمۀ خطط مقریزی. ترجمۀ پرویز اتابکی و محمدرضا عطایی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1397ش.

ناصرخسرو. سفرنامه حکیم ناصرخسرو. به‌کوشش محّمد دبیرسیاقی. تهران: دانشگاه تهران، 1354ش.

واکر، پُل. پژوهشی در یکی از امپراتوری‌های اسلامی: تاریخ فاطمیان و منابع آن. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: فرزان روز، 1383ش.

هانسبرگر، آلیس سی. ناصر خسرو لعل بدخشان. ترجمۀ فریدون بدره­ای. تهران: فرزان روز، 1380ش.

Bierman, Irene A. Art and politics: The impact of Fatimid uses of Tiraz fabrics. PhD diss. The University of Chicago, 1980.

Bloom, M. Jonathan. Arts of City Victorious: Islamic Art and Architecture in Fatimid Egypt and North Africa. Singapore: Yale University Press, in association with Institute of Ismaili Studies, 2007.

Britton, Nancy Pence. A study of some early Islamic textiles in the Museum of fine arts Boston. Massachusetts: Museum of fine art Boston, 1938.

Daftary, Farhad. “The Ismaili Da'wa outside the Fatimid Dawla.” in L’Egypte Fatimide: son art et son histoire, edited by Marianne Barrucand, 29-43. Paris: Press de L universite de Paris-Sorbonne,1999.

Dale, Sharon. “Contextual Art History: The Illusion of Precision.” History of Art, Vol.8, No.3(1989): 32-6.

Guest, A. R. “Notes of some Arabic Inscriptions on Textiles at the South Kensington Museum”. Journal of The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1906): 387-399.

Halm, Heinz. The Empire of Mahdi: the rise of Fatimids. translated by Michael Bonnar. Leiden: Brill,1996.

al-Hamdani, Abbas H. The Sira of al-Mu’ayyad fi’d-Din ash-Shirazi. PhD diss. The University of London, 1950.

Kuhnel, Ernst. Islamische Stoff aus Ägyptischen gräbern in der Islamischen Kunst Abteilung Und in der Stoffsamlung des schlossmuseumes. Berlin: Herausgeben im Auftrage Generaldirektors der staatlichen museen, Verlag Ernst Wasmuth A. G, 1927.

Kuhnel, Ernst and Luisa Bellinger. Catalogue of dated Tiraz fabrics: Umayyad, Abbasid, Fatimid. Washington, D. C.: National Publishing Company, 1952.

Levinson, Jerrold. “Aesthetic Contextualism”. Postgraduate Journal of Aesthetics, Vol.4, No.3 (2007): 1-12.

al-Qadi al-Nu’man. Founding the Fatimid State: The Rise of an Early Islamic Empire: an annotated English translation of al-Qad- al-Nu’man’s Iftitah al-Da’wa. translated by Hamid Haji. London: I. B Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies, 2006.

O’Kane, Bernard. “The Egyption art of Tiraz in Fatimid times.” in the word of the Fatimids, edited by Assadullah Souren Melikian-Chrvani, 178-330. Toronto: Aga Khan Museum, 2018.

Qaddumi, Ghada Hijjawi. A medieval Islamic book of gifts and treasures: Translation, annotation, and commentary on the “Kitab al-Hadaya wa al-Tuhaf. PhD diss. Harvard university, 1990.

Serjeant, Robert Bertram. “Material for A History of Islamic Textiles up to the Mongol Conquest”. ARS ISLAMICA, Vols. XIII-XIV (1948): 75-117.

Usama ibn-Munqidh. An Arab-Syrian Gentleman and Warrior in the Period of the Crusades: Memories of Usama ibn-Munqidh (Kitab al-I’tibar). translated by Philip K. Hitti. New York: Columbia University press, 1929.

Walker, Paul E. Orations of the Fatimid Caliphs: Festival Sermons of the Ismaili Imams. London: I. B Tauris in association with The Institute of Ismaili Studies, 2009.

Wiet, Gaston. “Tissus et tapisseries du Musée Arabe du Caire”. Syria revue d'Art et d'archeologie, Tome 16 fascicule 3 (1935): 278-290.

URLs:

https://agakhanmuseum.org/collection/artifact/tiraz-textile-with-red-inscription-akm670

https://collections.mfa.org/objects/66642/tiraz-fragment?ctx=9ea90d06-278a-4637-9867-4af2b05ee084&idx=11

https://collections.vam.ac.uk/item/O261797/textile-fragment-unknown

https://collections.vam.ac.uk/item/O261821/woven-linen-silk/

http://collections.vam.ac.uk/item/O98743/tiraz-tiraz-unknown/

https://www.doaks.org/resources/textiles/catalogue/BZ.1933.14

http://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;EPM;us;Mus21;2;en&pageT=N http://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;ISL;tn;Mus01_B;50;en&pageT=N

http://jameelcentre.ashmolean.org/object/EA1984.137

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/448251?searchField=All&sortBy=Relevance&ft=Fatimid+garment&offset=0&rpp=20&pos=2

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/448248

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/448646

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/698580