شکار حیوانات توسط اشراف قاجار و پیامدهای زیست‌محیطی آن

تاریخ و فرهنگ

مقاله 6، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 140-115   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.69122.1021

نویسندگان

زهرا قنبری¹؛ توران طولابی^{* 2}

¹دانشجوی کارشناسی ارشد گروه تاریخ دانشگاه لرستان

²استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان

چکیده

این مقاله به موضوع شکار و جایگاه آن در زندگی شاه و اشراف قاجاری از زاویۀ پیامد آن برای محیط‌زیست پرداخته است. در دورۀ قاجاریه، به دنبال نوسازی نظامی و پیشرفت ادوات و ابزار شکار، رفتار با محیط‌زیست تغییر کرد. یکی از جلوه‌های این تغییر در حوزۀ شکار اتفاق افتاد که از تفریحات دیرین دربار و اشراف ایرانی بود. مبنای این پژوهش، واکاوی و بررسی تحلیلی اطلاعات موجود در منابع نوشتاری این دوره است که با رویکردی توصیفی و تحلیلی انجام شده است. هم‌زمان تلاشی صورت گرفته است تا گونه‌های جانوری و دامنۀ شکار آن‌ها نمایانده شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که اشراف قاجاری اعم از شاه، شاهزادگان، سطوح پایین‌تر مرتبط با ساختار قدرت و حتی زنان حرم سهم چشمگیری در شکار گونه‌های مختلف جانوری این روزگار داشته‌اند. پیوند استوار اشراف قاجاری با مقولۀ شکار، مسأله نبودن محیط‌‌زیست و نبود یک ساز‌و‌کار نظارتی قانونی، سبب افزایش شکار، برخورد سهل‌انگارانه با طبیعت و فراهم شدن زمینۀ نابودی و کاهش برخی گونه‌های جانوری شده است. در کنار این طیف، گروهی دیگر که غیرایرانی بودند، در هیئت جهانگرد، دیپلمات و یا مستشار نظامی با برخورداری از امتیاز ویژه‌ای که شاهان یا شاهزادگان در اختیارشان گذاشته بودند، به این تفریح روی آورده بودند. این شکار بی‌رویه پیامدهای مخربی برای محیط‌زیست و حیات وحش ایران داشت که در پژوهش حاضر تلاش شده است ابعاد آن نمایانده شود.
 

کلیدواژه‌ها

خاندان قاجار؛ شکار؛ ناصرالدین‌شاه؛ محیط‌زیست؛ گونه‌های جانوری

مراجع

آریا، محمدحسین. لرستان در سفرنامۀ سیاحان. تهران: فکر روز، 1376ش.

آصف، محمدهاشم. رستم‌ التواریخ. به‌تصحیح محمد مشیری. تهران: امیرکبیر، 2535 شاهنشاهی.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. المآثر و الآثار(چهل سال تاریخ ایران). گنجینۀ اسناد تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر، 1363ش.

 اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. تاریخ منتظم ناصری. به‌تصحیح محمداسماعیل رضوانی. تهران: بی‌نا، 1363ش.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. روزنامۀ مرآت‌ السفر و اردوی همایون. به‌خط میرزا محمدرضا کلهر. با مقدمۀ ایرج افشار و عبدالله فرادی. تهران: گلشن، 1363ش. 

 اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. روزنامۀ خاطرات. با مقدمه و فهارس ایرج افشار. تهران: امیرکبیر، 1377ش.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. مرآة ‌البلدان. به‌کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران، 1367ش.

 امانت، عباس. قبلۀ عالم. ترجمۀ حسن کامشاد. تهران: کارنامه، 1383ش.

 اوبن، اوژن. ایران امروز. ترجمه و تصحیح علی‌اصغر سعیدی. تهران: نقش‌جهان، 1362ش.

اورسل، ارنست. سفرنامۀ قفقاز و ایران. ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382ش.

 اولیویه، گیوم آنتوان. سفرنامۀ اولیویه. ترجمۀ محمدطاهر میرزا. به‌تصحیح غلامرضا ورهرام. تهران: اطلاعات، 1371ش.

اولئاریوس، آدام. سفرنامۀ آدام اولئاریوس. ترجمۀ احمد بهپور. بی‌جا: ابتکار نو، بی‌تا. 

بارنز، آلکس. سفرنامه بارنز. ترجمۀ حسن سلطانی‌فر. مشهد: به‌نشر، 1373ش.

 بروگش، هینریش. سفری به دربار سلطان صاحبقران. ترجمۀ محمدحسین کردبچه. بی‌جا: اطلاعات، 1367ش.

 بن‌تان، آگوست. سفرنامۀ اگوست بن‌تان. ترجمۀ منصوره اتحادیه. بی‌جا: بی‌نا، 1390ش.

بنجامین، س. ج. و. ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین‌شاه. ترجمۀ محمدحسین کردبچه. تهران: جاویدان، 1363ش.

 بیانی، خانبابا. پنجاه سال تاریخ ایران در دورۀ ناصری مستند به اسناد تاریخی و آرشیوی. چهره و سیمای راستین ناصرالدین‌شاه. تهران: علم، 1375ش.

 پولاک، یاکوب ادوارد. سفرنامۀ پولاک. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی، 1368ش.

تاورنیه. سفرنامۀ تاورنیه. ترجمۀ ابوتراب نوری. به‌تصحیح حمید شیرانی. اصفهان: سنایی، 1336ش.

 جنابدی، میرزابیگ. روضة ‌الصفویه. به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1378ش.

 چریکف. سیاحت‌نامه مسیو چریکف. به‌کوشش علی‌اصغر عمران. ترجمۀ آبکار مسیحی. زیر نظر ایرج افشار. تهران: بی‌نا، 1385ش.

دالمانی، هانری رنه. سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمه و نگارش فره‌وشی مترجم همایون. تهران: امیرکبیر، 1335ش.

 دروویل، گاسپار. سفر در ایران. ترجمۀ منوچهر اعتمادمقدم. تهران: شباویز، 1365ش.

دلاواله، پیترو. سفرنامۀ پیترو دلاواله. قسمت مربوط به ایران. ترجمه و شرح و حواشی از شجاع‌الدین شفا. بی‌جا: علمی و فرهنگی، 1370ش.

دنبلی، عبدالرزاق. مآثر السلطانیه. به‌کوشش فیروز منصوری. تهران: اطلاعات، 1383ش.

دو روششوار، کنت ژولین. خاطرات سفر ایران. ترجمۀ مهران توکلی. تهران: نی، 1378ش.

 دوراند، سرتی‌مور. سفرنامۀ دوراند. ترجمۀ علی‌محمد ساکی. خرم‌آباد: کتابفروشی محمدی، 1346ش.

دوسرسی، کنت. ایران در 1840ـ1839 (1255ـ1256ق). ترجمۀ احسان اشراقی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1362ش.

دوکوتزبوئه، موریس. مسافرت به ایران. ترجمۀ محمود هدایت. تهران: جاویدان، 1365ش.

روزنامۀ ایران. جلد 1. شمارۀ 208ـ1. تهران: کتابخانۀ ملی، 1374ش.

 روزنامۀ وقایع اتفاقیه. جلد1ـ4. 1ـ130. تهران: کتابخانۀ ملی، 1373ش.

ریاحی، محمدحسین. «نمونۀ حاکمیت ظل‌السلطان و اصفهان»، فرهنگ اصفهان، شمارۀ 11 (1378ش): 94ـ101.

ژوبر، پ. امده. مسافرت در ارمنستان و ایران. ترجمۀ علیقلی اعتمادمقدم. بی‌جا: بنیاد فرهنگ ایران، 1347ش.

سرنا، کارلا. آدم‌ها و آیین‌ها در ایران. ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی. تهران: نقش‌جهان، 1362ش.

شاردن. سیاحتنامۀ شاردن. ترجمۀ محمد عباسی. تهران: بی‌نا، 1335ش.

 شیل، لیدی. خاطرات لیدی شیل. ترجمۀ حسین ابوترابیان. تهران: نشر نو، 1362ش.

صفایی، ابراهیم. اسناد برگزیده از سپهسالار ـ ظل‌السلطان ـ دبیرالملک. تهران: بابک، 2535 شاهنشاهی.

عزیزالسلطان، ملیجک ثانی. روزنامۀ خاطرات. به‌کوشش محسن میرزایی. تهران: زریاب، 1376ش.

عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا سالور. روزنامۀ خاطرات. به‌کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر، 1374ش.

فریزر، جیمز بیلی. سفرنامۀ فریزر معروف به سفر زمستانی. ترجمۀ منوچهر امیری. تهران: توس، 1364ش.

فلاندن، اوژن. سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران. ترجمۀ حسین نورصادقی. تهران: اشراقی، بی‌تا.

فووریه، ژوآنس. سه سال در دربار ایران. از 1306 تا 1309 قمری. ترجمۀ عباس اقبال. تهران: علم، 1385ش.

فیودورکوف، بارون. سفرنامۀ بارون فیودورکوف. 1834-1835. ترجمۀ اسکندر ذبیحیان. تهران: فکر روز، 1372ش.

قائم‌مقامی، جهانگیر. «روابط ظل‌السلطان و میرزاملکم‌خان»، تحقیقات تاریخی، سال سوم، شمارۀ 6 (1391ش): 83ـ120.

کارری، جملی. سفرنامۀ کارری. ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کاررنگ. بی‌جا: مرکز تحقیقات رایانه‌ای اصفهان، بی‌تا.

کرزن، جرج ناتائیل. ایران و قضیۀ ایران. ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: علمی و فرهنگی، 1373ش.

 کمپفر، انگلبرت. سفرنامه کمپفر. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی، 1363ش.

 گزارش شکارهای ناصرالدین‌شاه  1279ـ1281ق. به‌کوشش فاطمه قاضیها، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی، 1389ش.

گملین، ساموئل گتلیب. سفر به شمال ایران. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. رشت: فرهنگ ایلیا، 1393ش.

مانزلو، آلن. واساخت تاریخ. ترجمۀ مجید مرادی سه‌ده. تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1394ش.

مخبرالسلطنه، حاج مهدی‌قلی هدایت. خاطرات و خطرات. تهران: زوار، 1385ش.

مخبرالسلطنه، حاج مهدی‌قلی هدایت. گزارش ایران. به‌کوشش محمدعلی صوتی. تهران: نقره، بی‌تا.

مراغه‌ای، زین‌العابدین. سیاحتنامۀ ابراهیم‌بیک. قاهره: بی‌نا، بی‌تا.

مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من  یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار. تهران: زوار، 1388ش.

مسعود میرزا، ظل‌السلطان. تاریخ سرگذشت مسعودی. زندگی‌نامه و خاطرات ظل‌السلطان. تهران: دنیای کتاب، 1362ش.

معیرالممالک، دوستعلی‌خان. وقایع‌الزمان (خاطرات شکاریه). به‌کوشش خدیجه نظام‌مافی. تهران: تاریخ ایران، 1390ش.

معیرالممالک، دوستعلی‌خان. یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه. تهران: تاریخ ایران، 1361ش.

مکنزی، چارلز فرانسیس. سفرنامۀ شمال. گزارش چارلز فرانسیس مکنزی اولین کنسول انگلیس در رشت از سفر به مازندران و استرآباد. تهران: گستره، 1359ش.

ملک‌آرا، عباس‌میرزا. شرح حال عباس‌میرزا ملک‌آرا. به‌کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: بابک، 1361ش.

ناصرالدین‌شاه قاجار. روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه قاجار (از ربیع‌الاول 1283 تا جمادی‌الاولی 1312ق). به‌کوشش مجید عبدامین  و نسرین خلیلی. تهران: بنیاد موقوفات افشار و سخن، 1395ـ1399ش.

ناصرالدین‌شاه قاجار. روزنامۀ خاطرات ناصرالدین‌شاه (از محرم تا شعبان 1306ق). با تصحیح و ویرایش عبدالحسین نوایی و الهام ملک‌زاده. تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، 1389ش.

ناصرالدین‌شاه قاجار. روزنامۀ سفر گیلان. با تصحیح و تحشیۀ منوچهر ستوده. گیلان: مؤسسۀ فرهنگی جهانگیری، 1367ش.

ناصرالدین‌شاه قاجار. سفرنامۀ خراسان. تهران: بابک، 1361ش.

ناصرالدین‌شاه قاجار. یادداشت‌های روزانۀ ناصرالدین‌شاه (1300-1303ق). به‌کوشش پرویز بدیعی. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1378ش.

نایب‌الایاله، رضاقلی‌میرزا. مخزن‌ الوقایع. زیر نظر ایرج افشار. به‌کوشش اصغر فرمانفرمایی. تهران: اساطیر، 1361ش.

نجمی، ناصر. طهران عهد ناصری. تهران: عطار، 1367ش.

نوذری، حسینعلی. صورت‌بندی مدرنیته و پست‌مدرنیته. تهران: نقش‌جهان، 1379ش.

وامبری، آرمین. زندگی و سفرهای وامبری. دنبالۀ سیاحت درویش دروغین. ترجمۀ محمدحسین آریا. تهران: علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1372ش.

ویشارد، جان. بیست سال در ایران. ترجمۀ علی پیرنیا. تهران: نوین، 1363ش.

هدایت، رضاقلی‌خان. تاریخ روضة ‌الصفای ناصری. به‌تصحیح جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر، 1380ش.