هویت‌شناسی مولوی و ارشادی از طریق نمونه‌کاوی

فقه و اصول

مقاله 7، دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 130، آبان 1401، صفحه 143-164   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.62651.0

نویسنده

حسین فرزانه^*

استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

تفکیک اوامر مولوی از ارشادی ضرورتی انکارناپذیر و تأثیرگذار در استنباط فقهی است. در این جستار، از طریق نمونه‌کاوی در مثال‌های مشهور امر ارشادی و نیز مقایسهٔ سه گونه از اوامر شرعی، یعنی ارشادی و مولوی استحبابی و مولوی طریقی، به مؤلفه‌های اصلی در شکل‌گیری اوامر ارشادی و مولوی می‌رسیم‌. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که عنصر محوری در اوامر مولوی، استفاده از جایگاه مولویت و شخصیتِ حقوقی مولا در تحریک عبد به سوی انجام فعل است؛ اما اوامر ارشادی در جایی معنادار است که یا اساساً مولویتی وجود ندارد یا مولا به دلایلی از مولویتش برای برانگیختن عبد استفاده نمی‌کند، بلکه برای این منظور از روش‌های دیگری همچون بیانِ مصالح و مفاسد بهره می‌برد. در هر صورت مولا در هر نوع از اوامر، واقعاً طالبِ انجام یا ترک فعل توسط عبد است و فقط شیوه و ابزار تحریک متفاوت است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که مصلحتِ مستقل داشتن، ترتّب ثواب، فقدان عقاب، مرتبط‌بودن به امور دنیوی یا اخروی، وجودِ طلب حقیقی یا صوری، وجود یا عدم حکمِ مستقلِ عقلی، تأسیسی یا تأکیدی‌بودن و... هیچ‌یک ملاکی جامع و مانع در تمایز ارشادیات از اوامر مولوی نیست.

کلیدواژه‌ها

امر ارشادی؛ امر مولوی؛ مولویت؛ مصلحت؛ مفسده

مراجع

قرآن مجید

اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی، چاپ‌اول، قم: نشر معارف، 1393.

اراکی، محمدعلی، کتاب الطهارة‌، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ در راه حق‌، 1413ق.

‫اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة الوصول إلی حقائق الأصول، محمدحسین نجفی کلباسی و دیگران، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.

اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، چاپ‌دوم، بیروت: آل البیت، 1429ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، الاجتهاد و التقلید(مطارح الانظار)، به‌تقریر ابوالقاسم کلانترى‌، قم: آل البیت، بی‌تا.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، رسائل فقهیة‌، چاپ‌اول، قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1414ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الاصول، چاپ‌نهم، قم: مجمع الفکر الاسلامی‌، 1428 ق.

ایروانى، على، حاشیة المکاسب، چاپ‌اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‌، 1406ق.

بجنوردی، حسن، منتهى الاصول، چاپ‌اول، تهران: عروج، 1380.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل، مصابیح الظلام‌، چاپ‌اول، قم: مؤسسهٔ علامه وحید بهبهانی، 1424ق.

جرجانى، ابوالفتح‌بن‌مخدوم، تفسیر شاهى‌، تهران: نوید، 1404ق.

‫جزایری، محمدجعفر، منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة، چاپ‌چهارم، قم: دار الکتاب، 1413ق.

حائری اصفهانى، محمدحسین‌، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، چاپ‌اول، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه‌، 1404ق.

حسینی فیروزآبادى، مرتضى، عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول‌، چاپ‌چهارم، قم: کتاب‌فروشی فیروزآبادی، 1400ق.

حکیم، محسن، نهج الفقاهة، چاپ‌اول، قم: انتشارات 22 بهمن‌، بی‌تا.

خمینى، مصطفی، کتاب الطهارة، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1418ق.

خویی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقى، به‌تقریر علی تبریزی غروی، چاپ‌اول‌، قم: بی‌نا، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم ، الهدایة فی الاصول‌، به‌تقریر حسن صافى اصفهانى، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ صاحب الامر(عج)، 1417ق.

خویی، ابوالقاسم ، دراسات فی علم الاصول، به‌تقریر علی هاشمی شاهرودی، چاپ‌اول، قم: دائرة المعارف فقه اسلامی، 1419ق.

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، به‌تقریر محمدعلی توحیدی، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال‌، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

رشتی، حبیب‌الله‌بن‌محمدعلی، فقه الامامیة قسم الخیارات، به‌تقریر سیدمحمدکاظم خلخالی، چاپ‌اول، قم: کتاب‌فروشى داورى، 1407ق.

‫روحانی، محمد، منتقی الاصول، به‌تقریر سیدصاحب حکیم، چاپ‌اول، قم: دفتر آیت‌الله سیدمحمد حسینی روحانی، ۱۴۱۳ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، إرشاد العقول الى مباحث الاصول‌، به‌تقریر محمدحسین حاج عاملى، چاپ‌اول، قم: امام صادق(ع)، 1424ق.

‫شبیرى زنجانى، موسى، کتاب نکاح، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ پژوهشى رأى‌پرداز، 1419ق.

‫شهرستانی، محمدحسین، غایة المسئول فی علم الاصول، چاپ‌اول، قم: آل البیت، بی‌تا.

شهیدی تبریزی، میرفتاح، هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، چاپ‌اول، تبریز: چاپخانۀ اطلاعات، 1375.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌، چاپ‌هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌، 1404ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول‌، به‌تقریر حسن عبدالستار، چاپ‌اول، بیروت: الدار الاسلامیة، 1417ق.

صدر، محمدباقر، مباحث الاصول، به‌تقریر کاظم حسینى حائرى، چاپ‌اول، قم: مکتب الاعلام الاسلامى‌، 1408ق.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم، العروة الوثقى فیما تعم به البلوى (المحشّٰى)، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1419ق.

طباطبایی یزدى، محمدکاظم، حاشیة المکاسب، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1421ق.

طباطبایى قمى، تقى، آراؤنا فی أصول الفقه‌، چاپ‌اول، قم: محلاتی، 1371.

طباطبایى قمى، تقى، دراساتنا من الفقه الجعفری، به‌تقریر: علی مروجی قزوینى‌، قم: خیام، 1400ق.

طباطبایى قمى، تقى، مبانی منهاج الصالحین‌، به‌تصحیح عباس حاجیانى‌، چاپ‌اول، قم: قلم الشرق، 1426 ق.

عراقی، ضیاء‌الدین، بدائع الافکار فی الاصول، به‌تقریر میرزا هاشم آملی، چاپ‌اول، نجف: المطبعة العلمیة، 1370ق.

عرب‌صالحی، محمد، «نگاهی نو به مولوی و ارشادی و برآیند روش‌شناختی آن»، فقه و اصول، س46، ش99، زمستان 1393، صص 71تا90.

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عقل، چاپ‌پنجم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1395.

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، چاپ‌سوم، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، 1395.

فاضل‌هیدجی، علی، «اوامر مولوی و ارشادی»، تا اجتهاد، پیش‌شمارۀ 10، بهار 1393، صص 27تا36.

فرح‌زادی، علی‌اکبر، «امر ارشادی و مولوی در اصول شیعه»، مقالات و بررسی‌ها، ش68، زمستان 1397، صص 65تا92.

قزوینى، على موسوى، ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، ، 1424ق.

کمره‌اى، محمدباقر، أصول الفوائد الغرویة فی مسائل علم أصول الفقه الاسلامى، چاپ‌اول، تهران: فردوسی، بی‌تا.

مجلسی، محمد‌تقی‌بن‌مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه‌، چاپ‌دوم، قم: مؤسسهٔ فرهنگى اسلامى کوشانبور، 1406ق.

مجلسی، محمد‌تقی‌بن‌مقصودعلی، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، چاپ‌دوم، قم: اسماعیلیان، 1414ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار‌، سید مهدى رجائى، چاپ‌اول، بی‌جا: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى، 1406ق.

مشکینى، على، اصطلاحات الاصول و معظم أبحاث‌ها، چاپ‌ششم، قم: هادی، 1416ق.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ‌پنجم، قم: اسماعیلیان، 1430ق.

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الاصول، به‌تقریر احمد قدسی، چاپ‌دوم، قم: مدرسۀ امام علی(ع)، 1428 ق.

نائینى، محمدحسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب‌، به‌تقریر موسى‌بن‌محمد نجفى‌خوانسارى، چاپ‌اول، تهران: محمدی‌، 1373ق.

همدانى، رضابن‌محمدهادی، مصباح الفقیه، چاپ‌اول، قم: مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی‌، 1416ق.