نقش و کارکرد دیوان سالاری آل‌اینجو (725ـ754ق) در شکوفایی فرهنگی و هنری فارس

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 44-29  

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.69478.1023

نویسنده

محمد کشاورز بیضایی

دکترای تاریخ دانشگاه تبریز

چکیده

دیوان سالاری آل‌اینجو، از حیث رویکردهای فرهنگی و هنری، در زمینه‌های تذهیب، کتاب آرایی، نگارگری و معماری و نیز ظهور شاعرانی چون حافظ شیرازی، عبید زاکانی و خواجوی کرمانی دوره‌ای پرتحرک و درخشان را در تاریخ هنر و ادب ایران پدید آورده است. ایجاد بستر های مساعد برای آفرینش آثار فرهنگی و هنری، بی تردید از مواضع و اقدامات دیوانی این سلسله و کنشگران آن جدا نبوده است. این جستار با روشی توصیفی ـ تحلیلی کارکرد دیوان‌سالاری آل‌اینجو در شکوفایی فرهنگی و هنری و همچنین عوامل مؤثر بر اثربخشی و نقش آفرینی آن را در کانون توجه خود قرار داده است. یافته‌ها بیانگر آن است که کارآمدی مؤثر تشکیلات دیوانی این دوره و اقدامات و مساعی آن در برپایی امنیت، رونق تجارت و رفاه اجتماعی و همچنین حضور و نقش آفرینی وزیران، حاکمان و عناصر دیوانی خبره و هنرنواز، در شکوفایی هنری این دوره تأثیر بسزایی داشته است. افزون بر آن، نشان می دهد که خوشنامی، تجارب و خاستگاه دیوانی آل‌اینجو، معاشرت و هم گرایی آنان با خاندان‌ها و عناصر دیوانی و همچنین تساهل و تسامح، سخاوت، عدالت و ایران گرایی شاه ابواسحاق اینجو و نزدیکانش، در کنار استمرار خاندان دیوان سالار در شیراز قرن هشتم هجری، عوامل مهمی در نقش آفرینی دیوانیان و استعانت از توانمندی های تشکیلاتی آنان در حوزۀ حکومت‌داری به‌ویژه امور فرهنگی و هنری بوده  است.

کلیدواژه‌ها

دیوان سالاری؛ آل‌اینجو؛ شیراز؛ شکوفایی فرهنگی و هنری

مراجع

آدامووا، ا. ت و ل. ت گیوزالیان. نگاره­های شاهنامه. ترجمۀ زهره فیضی. تهران: فرهنگستان هنر، 1386ش.

آژند، یعقوب. «تعامل فرهنگ­های ایرانی، اسلامی و ترکی در شیراز سدۀ هشتم و نهم قمری». تاریخ ایران، شمارۀ 5/ 60 (بهار 1388): 1ـ16.

ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله. سفرنامه. ترجمۀ محمّدعلی موحد. تهران: آگه، 1376ش.

اشپولر، برتولد. تاریخ مغول در ایران: سیاست، حکومت و فرهنگ دورۀ ایلخانان. ترجمۀ محمود میرآفتاب. تهران: علمی و فرهنگی، 1380ش.

 بحرانی­پور، علی و سیده‌ زهرا زارعی. «خاستگاه­های اقتدار و مقبولیت اجتماعی سلسلۀ آل‌اینجو، 754ـ725ق». تاریخ اسلام و ایران، سال بیستم، دورۀ جدید، شمارۀ 8 (زمستان 1389)، 29ـ53.

بحرانی­پور، علی. «تأثیر الگوی جامعه­شناختی سیاسی فارس در سیاست عملی آل‌اینجو». تاریخ اسلام و ایران، سال بیست و سوم، دورۀ جدید، شمارۀ 19 (پاییز 1392): 5ـ33.

تتوی، احمد قاضی و آصف‌خان قزوینی. تاریخ الفی. به‌تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: علمی و فرهنگی، 1382ش.

جوینی، علاءالدین عطاملک. تاریخ جهانگشا. به‌تصحیح محمّد قزوینی و سیدشاهرخ موسویان. تهران: دستان، 1385ش.

حافظ‌ ابرو، عبدالله ­بن لطف­الله. زبدة ­التواریخ. به‌تصحیح سیدکمال ­جوادی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش.

حافظ، شمس­الدین محمّد. دیوان حافظ. بر اساس نسخۀ تصحیح شدۀ غنی و قزوینی. به‌کوشش رضا کاکائی دهکردی. تهران: ققنوس، 1394ش.

حافظ، شمس‌الدین محمد. دیوان غزلیّات. به‌کوشش خلیل خطیب ­رهبر. تهران: صفی‌علیشاه، 1384ش.

حسینی­فسایی، میرزاحسن. فارسنامۀ ناصری. به‌تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر، 1382ش.

خیراندیش، عبدالرسول و علی منصوری. «منازعه­های اجتماعی درون­شهری شیراز در قرن هشتم و نقش عوامل بیرونی در آن». تاریخ اسلام و ایران، سال بیست و دوّم، دورۀ جدید، شمارۀ 16 (زمستان 1391): 47ـ62.

خیراندیش، عبدالرسول. فارسیان در برابر مغولان، تهران: آبادبوم، 1394ش.

خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین. تاریخ حبیب­السیر. تهران: خیام، 1380ش.

زرکوب شیرازی، احمد بن ابی­الخیر. شیرازنامه. به‌کوشش اسمعیل واعظ جوادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1350ش.

 زرین­کوب، عبدالحسین. از کوچۀ رندان. تهران: سخن، 1374ش.

 سمرقندی، کمال­الدین عبدالرزاق. مطلع­ السعدین و مجمع ­البحرین. به‌کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، 1383ش.

شبانکاره­ای، محمّد بن علی بن محمّد. مجمع­الانساب. به‌تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر، 1381ش.

شجاع، انیس­الناس. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش.

صفا، ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوسی، 1378ش.

عباسی، جواد و فاطمه حاجی­آبادی. «وزارت در دودمان­های محلی ایران در قرن هشتم هجری، از زوال ایلخانان تا برآمدن تیموریان». ایران­نامه، دورۀ 2، سال یکم، شمارۀ 1 (بهار 1395)، 174ـ198.

 عبید زاکانی، نظام‌الدین. کلیات. با تصحیح، تحقیق و شرح پرویز اتابکی. تهران: زوار، 1387ش.

غفاری کاشانی، احمد بن محمّد. تاریخ نگارستان. به‌تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. تهران: کتاب‌فروشی حافظ، 1414ق.

 غنی، قاسم. بحث در آثار و افکار و احوال حافظ؛ تاریخ عصر حافظ یا تاریخ فارس و مضافات و ایالات مجاوره در قرن هشتم. با مقدمۀ محمد قزوینی. تهران: زوّار، 1383ش.

فرخی، یزدان. «تأملی دربارۀ اشتغال حافظ شیرازی در تشکیلات دیوانی». مطالعات تاریخ فرهنگی، سال هفتم، شمارۀ 27 (بهار 1395)، 45ـ62.

کشاورز بیضایی، محمّد. «جایگاه خاندان بدرخان شیرازی در تشکیلات دیوانی، امنیتی، و انتظامی حکومت قاجاریه؛ با تأکید بر میرزا عبدالوهاب­خان آصف­الدولۀ شیرازی»، مطالعات تاریخ انتظامی، سال پنجم، شمارۀ 16 (بهار 1397): 115ـ134.

کتبی، محمود. تاریخ آل­مظفر. به‌تصحیح و تحقیق عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر، 1364ش.

 لیمبرت، جان. شیراز در روزگار حافظ؛ شکوهمندی شهر ایرانی در قرون وسطی. ترجمۀ همایون صنعتی‌‌زاده. شیراز: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامۀ فارس، 1386ش.

معتقدی، کیانوش. «شکوه خوشنویسی و تذهیب در مکتب شیراز». در مجموعۀ مقالات خوشنویسی مکتب شیراز، 118ـ125. تهران: فرهنگستان هنر، 1390ش.

معین­الدین یزدی، جلال­الدین محمّد. مواهب الهی. به‌تصحیح و تقدیم سعید نفیسی. تهران: اقبال، 1326ش.

معین، محمّد. فرهنگ فارسی. تهران: اشجع، 1387ش.

میرخواند، محمّد بن سید برهان­الدین خواندشاه. روضة ­الصفا. تهران: خیام، 1339ش.   

نطنزی، معین­الدین. منتخب ­التواریخ معینی. به‌تصحیح پروین استخری. تهران: اساطیر، 1383ش.

وصاف، عبدالله بن فضل‌الله. تاریخ وصاف. با تحریر عبدالمحمد آیتی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، 1383ش.

هاشمی، غلامرضا و علی‌اصغر شیرازی. «تأثیر سنت­های تصویری ساسانی بر نگارگری مکتب شیراز در عهد آل‌اینجو». مطالعات تطبیقی هنر، سال سوم، شمارۀ 5 (بهار و تابستان 1392): 1ـ16.

هوشیار، مهران و وحیده میرزاخانلو. «ویژگی­های ساختاری تذهیب قرآن تاشی­خاتون». نگره، شمارۀ 40 (زمستان 1395): 4ـ15.

Aigle, Denis. Le Fars sous la domination mongole: politique et fiscalite (XIIIe-XIVe S). Paris: Association pour Lavacement des etudes Iraniennes, 2005.

Avery, Peter. “Foreword: Hafiz of Shiraz” in Hafiz and the Religion of Love in Classical Persian Poetry. edited by Leonard Lewisohn. London: I.‌ B, 2010.

Bosworth, C.E.“Wazifa”. EI², Leiden: Brill, 2002.

Limbert, John. shiraz the age of hafez. London: university of Washington: 2004.