اقتضایی‌بودن احکام شرعی و تأثیر آن بر تحلیل گزاره‌های فقهی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 9، دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 130، آبان 1401، صفحه 183-207   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.68100.1025

نویسندگان

سعید نظری توکلی¹؛ سید حسن داودالموسوی^{* 2}

¹استاد دانشگاه تهران

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

بر اساس نظریهٔ چهارمرتبه‌ای، نخستین مرتبهٔ حکم شرعی، اقتضا است. صرف‌نظر از امکان حکم اقتضایی و احتمال‌های مختلف در مفهوم آن، مسئلهٔ پژوهش این است که پذیرش حکم اقتضایی به‌معنای وجود مصالح و مفاسد، چه تأثیری در تحلیل آموزه‌های دینی دارد و آیا می‌توان برخی از گزراه‌های فقهی را بر اساس آن از گردونهٔ استنباط خارج کرد یا در صورت آگاهی از مصالح و مفاسد واقعی، تکلیفی را جعل و به شارع نسبت داد، هرچند در آموزه‌های نقلی وجود نداشته باشد؟
نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اقتضا ناظر به مقام مصلحت و مفسده و از مقدمات جعل حکم شرعی است و نه از مراتب آن. با‌وجوداین، فقهای امامیه از اصطلاح حکم اقتضایی در تحلیل حکم شرعیِ مسائل مختلفی بهره جسته‌اند. پذیرش حکم انشایی که هیچ‌گاه به مرحلهٔ فعلیت، تغییر وضعیت پیدا نمی‌کند، موجه به نظر نمی‌رسد. ازآنجاکه اهمال در جعل حکم برای شارع روا نیست و جعل حکم هم مبتنی بر وجود مصلحت و مفسده مترتب بر افعال مکلفان است، هرگاه عقل بتواند به وجود مصلحت یا مفسده‌ای پی‌ببرد که شارع برای آن حکم فعلی جعل نکرده است، به‌سبب ملازمهٔ میان حکم عقل و شرع می‌توان به وجود حکم انشاییِ شرعی برای آن عمل و مشروعیت یا عدم مشروعیت انجام آن نظر داد و مشکل خلأ حکم شرعی برای مسائل نوپیدا برطرف خواهد شد.

کلیدواژه‌ها

حکم؛ حکم شرعی؛ حکم اقتضایی؛ گزاره‌های فقهی

مراجع

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الاعتقادات، قم: امام هادی، 1389.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، کتاب من لایحضره الفقیه‌، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، چاپ‌سوم، بیروت: دار الصادر، بی‌تا.

اراکى، محمدعلى، الخیارات، قم: مؤسسۀ در راه حق، 1414ق.

اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم: سید الشهدا، 1374.

اصفهانی، محمدحسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم: انوار الهدى، 1418ق

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، مطارح الانظار، قم: آل البیت، بی‌تا.

ایروانی، باقر، الحلقة الثّالثة فی اسلوب‌ها الثّانی، قم: محبین، 2007م.

ایروانى، باقر، دروس التمهیدیة فی تفسیر آیات الاحکام، چاپ‌سوم، قم: دار الفقه، 1428.

ایروانى، باقر، کفایة الأصول فی اسلوب‌ها الثانى، نجف: مؤسسة احیاء التراث الشیعه، 1429.

ایوان کیفی، محمدتقی‌بن‌عبدالرحیم، هدایة المسترشدین، قم: آل البیت، بی‌تا.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، درر الفوائد فی حاشیة علی الفرائد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1410ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، فوائد الاصول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1407ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الاصول، قم: آل ‌البیت، 1409ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، حاشیة المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1406ق.

آشتیانى، محمدحسن‌بن‌جعفر، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، قم: کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی، 1403ق.

آملی، هاشم، مجمع الافکار و مطرح الانظار، قم: نشر علمی اسلامی، 1404ق.

بجنوردى، حسن، منتهى الاصول، چاپ‌دوم، تهران: عروج، 1380.

بحرانى، محمدسند، فقه المصارف و النقود، قم: فدک، بی‌تا.

برقى، احمدبن‌محمد، المحاسن، چاپ‌دوم، قم: دار الکتب الاسلامیة، 1372.

بروجردى، حسین، نهایة الاصول، تهران: نشر تفکر، 1415ق.

بروجردى، محمدتقى، الاجتهاد و التقلید، قم: دفتر انتشارات اسلامى، بی‌تا.

تبریزى، جواد، إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب، چاپ‌سوم، قم: اسماعیلیان، 1416ق.

جزائری، محمدجعفر، منتهى الدرایة، چاپ‌سوم، قم: دار الکتاب، 1415ق.

جزائری، محمدجعفر، هدى الطالب فی شرح المکاسب، قم: دار الکتاب، 1416ق.

حجتی بروجردی، بهاء‌الدین، حاشیة علی الکفایة، چاپ‌سوم، قم: انصاریان، 1412ق.

حرعاملى، محمدبن‌حسن، وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، قم: آل البیت، 1409ق.

حسنی، سیدمحمدرضا، «مراتب حکم از دیدگاه محقق خراسانی»، پژوهش‌های اصولی،س4، ش13، 1391، 47-73.

حسینی فیروزآبادی، مرتضی، عنایة الاصول فی شرح کفایة الاصول، قم: فیروزآبادی، 1400ق.

حسینی میلانی، علی، تحقیق الاصول، قم: حقایق، 1431ق.

حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم: کتابفروشی بصیرتی، 1408ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقى، قم: دار التفسیر، 1416ق.

حکیم، محسن، نهج الفقاهة، قم: انتشارات 22 بهمن، بی‌تا.

حکیم، محمدهادی، المعجم الفقهی لکتب شیخ طوسی، قم: مؤسسۀ دائرةالمعارف فقه‌اسلامی، 1424.

حکیم، محمدهادی، کتاب البیع، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1421ق.

خوانساری، محمدرحیم، الجوامع الفقهیة، مشهد: آستان قدس رضوی، 1276.

خوانسارى، موسى‌بن‌محمد، رسالة فی قاعدة نفی الضرر، تهران: محمدی، 1373.

خوئى، ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول‌، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)‌، 1419ق.

خوئى، ابوالقاسم، محاضرات فى أصول الفقه، قم: مؤسسۀ احیاء آثار سیدخوئی، 1422ق.

خوئى، ابوالقاسم، مصباح الاصول، چاپ‌پنجم، قم: داوری، 1417ق.

خوئى، ابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم: مؤسسۀ احیاء آثار امام خوئی، 1418ق.

روحانی، محمد، المرتقى إلى الفقه الارقى (کتاب الزکاة)، تهران: مؤسسة الجلیل للتحقیقات الثقافیة، 1418ق.

روحانی، محمد، منتقى الاصول‌، قم: دفتر آیت‌الله سیدمحمد حسینی روحانی، 1413ق. ‌

سیفی مازندرانى، على‌اکبر، دلیل تحریر الوسیلة (المضاربة)، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1427ق.

سیوطى، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر، الدر المنثور فى تفسیر المأثور، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى‌، 1404ق.

شاکری، بلال، حقیقت حکم شرعی در اصول فقه، چاپ‌اول، تهران: پژوهشگاه علوم و معارف اسلامی، 1396.

شبیری زنجانی، موسی، کتاب النکاح، قم: مؤسسۀ پژوهشی رأی پرداز، 1419ق.

شبیری زنجانی، موسی، مناسک الحج، قم: مشرقین، 1429ق.

شبیری زنجانی، موسی، درس خارج فقه، 1378، 27/2/1378، قابل مشاهده در:

http://zanjani.net/index. aspx؟ pid=10472&articleid=45331

شهید اول، محمدبن‌مکی، القواعد و الفوائد فی الفقه والاصول و العربیة، قم: کتاب‌فروشی مفید، بی‌تا.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، تمهید القواعد،قم: مکتب الاعلام السلامی،1374.

شهیدی، میرزا فتاح، هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، تبریز: اطلاعات، 1375ق.

صدر، سیدمحمد، ماوراء الفقه، بیروت: دار الاضواء، 1420ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، چاپ‌سوم، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه‌ اسلامی، 1417ق.

صدر، محمدباقر، تصویری از اقتصاد جامعۀ اسلامی، ترجمۀ جمال موسوی، تهران: بنیاد بعثت، بی‌تا.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، چاپ‌پنجم، قم: دار العلم، 1430ق.

طباطبایی قمى، تقى، الدلائل فی شرح منتخب المسائل، قم: کتاب‌فروشى محلاتى، 1423ق.

طباطبایی قمى، تقى، مبانی منهاج الصالحین، قم: قلم الشرق، 1426ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ‌پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمة، قم: مرکز انتشارات مؤسسۀ امام خمینی، 1386.

طوسى، محمدبن‌حسن، الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.

طوسى، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام‌، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1407ق‌

عاملی، جعفرمرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم: مؤسسۀ علمی فرهنگی دار الحدیث، 1426ق.

عراقى، ضیاء‌الدین، کتاب القضاء، قم: مؤسسۀ معارف اسلامى امام رضا، 1421ق.

عراقى، ضیاء‌الدین، نهایة الافکار، چاپ‌سوم، قم‌: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف، نهایة الوصول الی علم الاصول، قم: مؤسسۀ امام صادق، 1426ق.

علم الهدی، علی‌بن‌حسین، تنزیه الانبیاء، قم: شریف الرضی، 1352.

علی‌بن‌موسی، امام هشتم، فقه الرضا‌، مشهد: آل البیت، 1406ق‌.

فاضل جواد، جوادبن‌سعید، مسالک الافهام إلى آیات الاحکام، تهران: مرتضوی، 1365.

فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله، واعظ‌ زاده خراسانی، محمد، و قاضی، محمد، ‌کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة. المعاونیة الثقافیة.1431ق

فاضل لنکرانی، محمد، سیری کامل در اصول فقه، قم: فیضیه، 1379.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (الخمس و الانفال)، قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار، 1423ق.  

فاضل لنکرانی، محمدجواد، درس خارج اصول فقه، جلسات 51تا56، 1386. قابل مشاهده در:

http://fazellankarani.com/persian/lessons/view/729 /

فیض کاشانى، محمدبن‌شاه‌ مرتضی، الوافی، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین، 1406ق.

کلینى، محمدبن‌یعقوب، الکافی، چاپ‌چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.

مجلسى، محمدباقربن‌محمدتقی، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار علیهم السلام، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر، 1410ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، معارج الاصول، تهران: آل البیت، 1403ق.

محقق خوانساری، حسین‌بن‌محمد، تکمیل مشارق الشموس فی شرح الدروس، قم: آل البیت، 1311.

مدنی کاشانى، رضا، تعلیقة شریفة على بحث الخیارات و الشروط، قم: آیت‌الله مدنی کاشانی، 1409ق.

مشکینی، ابوالحسن، حواشی لمحقق مشکینی، تهران: لقمان، 1413ق.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، چاپ‌پنجم، قم: بوستان کتاب، 1387.

مفید، محمدبن‌محمد، الفصول المختارة، قم: کنگرهٔ شیخ مفید، 1413ق.

مکارم شیرازى، ناصر، القواعد الفقهیة، چاپ‌سوم، قم: مدرسۀ امام امیرالمؤمنین، 1411ق.

ــــــــــــــــــــــ، انوار الاصول، چاپ‌دوم، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی طالب، 1428ق.

منتظری، حسینعلى، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، چاپ‌دوم، قم: تفکر، 1409ق.

نائینى، محمدحسین، رسالة الصلاة فی المشکوک، قم: آل البیت، 1418ق.

نورمفیدی، سیدمجتبی، حکم: حقیقت، اقسام، قلمرو، قم: مرکز فقه ائمة الاطهار، 1394.

هاشمی شاهرودى، محمود، نتائج الافکار فی الاصول، قم: آل مرتضی، 1385.

هاشمی شاهرودى، محمود، اضواء و آراء؛ تعلیقات على کتابنا بحوث فی علم الاصول، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی، 1431ق.

یزدى، محمد، فقه القرآن‌، قم: اسماعیلیان‌، 1415ق.

یعقوبی، احمدبن‌اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار الصادر، 1341.