هرمنوتیک خطابی و نقش مباحث تفسیری دانش اصول فقه در حقوق ایران

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 130، آبان 1401، صفحه 121-142   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.62673.0

نویسندگان

علی اکبر فرح زادی¹؛ احمد عارفی نیا^{* 2}

¹دانشیار دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری

²دانش آموخته دکترای حقوق خصوصی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری

چکیده

از هم‌افزایی هرمنوتیک فلسفی گادامر و منطق خطابی پرلمان، الگویی در روش‌شناسی دانش حقوق ظهور یافت که می‌توان از آن به هرمنوتیک خطابی یاد کرد. بر اساس این الگو، در رسیدگی‌های قضایی، عدالت مفهومی راهنما برای اشراق نتیجه بر دل مفسر است که در یک تبادل مکالمه، بازفهم می‌شود و معیار تشخیص آن در شرایط نامشخص، اقناع وجدان مخاطبان متعارف است. بعد از فهم هرمنوتیکی نتیجه، کار حقوق‌دان چیزی جز توجیه آن با ابزار‌های خطابی برای اقناع مخاطبان نیست تا باور کنند او تصویری یقینی از واقعیت ارائه می‌دهد. در این الگو، به‌کارگیری آداب تفسیری دانش اصول فقه که در آن مادهٔ قضایا در نتیجه‌گیری استدلال مداخله‌ای ندارد، پذیرفته نمی‌شود. به‌دلیل شکل‌گیری این الگو بر پایهٔ پرسمان اعتباریات در علوم انسانی، این پژوهش با ‌روش توصیفی‌تحلیلی بر پایهٔ نظریهٔ ادراکات اعتباری فیلسوفان مسلمان، پیش‌شرط‌های طرح‌شده برای پذیرش این الگو در حقوق ایران را ارزیابی و کاربرد اصول‌فقه را در حقوق تبیین می‌کند. اصول فقه روش‌شناسی کشف اعتبارات شارع است و مباحث تفسیر الفاظ آن، چیزی جز تبیین سنت و بنای عقلا نیست که نقطهٔ شروع فهم و یکی از عناصر تشکیل‌دهندهٔ افق ذهن مفسر و افق معنایی متن و از نقاط امتزاج این دو افق است.

کلیدواژه‌ها

هرمنوتیک فلسفی؛ منطق خطابی؛ ادراکات اعتباری؛ اصول لفظیه

مراجع

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الاشارات و التنبیهات، شرح نصیرالدین محمدبن‌محمد طوسی و شرح الشرح قطب‌الدین رازی، قم: البلاغه، 1375.

ارسطو، مابعدالطبیعه، چاپ‌دوم، ترجمۀ شرف‌الدین خراسانی، تهران: گفتار، 1367.

اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة، چاپ‌اول، قم: سیدالشهداء، 1374.

اصفهانی، محمدحسین، بحوث فی الاصول، چاپ‌دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.

آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الاصول، چاپ‌اول، قم: آل البیت، 1409ق.

آزاد، علیرضا؛ احمد واعظی و حسن نقی‌زاده، «نقد روش‌گرایی از منظر هرمنوتیک فلسفی گادامر»، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، س48، ش96، بهار و تابستان 1395، صص 9تا30.

آقایی، کامران، مکتب‌های تفسیری در حقوق بر بنیاد هرمنوتیک حقوقی، چاپ‌دوم، تهران: بنیاد حقوقی میزان، 1393.

آملی لاریجانی، صادق، فلسفۀ علم اصول؛ علم اصول و نظریۀ اعتبار، چاپ‌اول، قم: مدرسۀ علمیۀ ولی عصر(عج)، 1394.

برمن، هارولد، «استدلال حقوقی (2)»، مجلۀ کانون، ترجمۀ مسعود حبیبی مظاهری، س41، ش2، آبان 1376، صص 117تا128.

بهمنیاربن‌مرزبان، التحصیل، به‌تصحیح مرتضی مطهری، چاپ‌دوم، تهران: دانشگاه تهران، 1375.

پرلمان، شاییم، «استدلال حقوقی و منطق حقوقی»، ترجمۀ دکتر حسن حبیبی، منطق حقوقی و انفورماتیک حقوقی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ اطلاعات، 1373.

پرلمان، شاییم، «حقوق و منطق و معرفت‌شناسی»، ترجمۀ دکتر حسن حبیبی، منطق حقوقی و انفورماتیک حقوقی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ اطلاعات، 1373.

پرلمان، شاییم، «قضاوت، قاعده و منطق حقوقی»، ترجمۀ دکتر حسن حبیبی، منطق حقوقی و انفورماتیک حقوقی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ اطلاعات، 1373.

پرلمان، شاییم، «معقول و نامعقول در حقوق»، ترجمۀ دکتر حسن حبیبی، منطق حقوقی و انفورماتیک حقوقی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ اطلاعات، 1373.

تروپه، میشل، فلسفۀ حقوق، ترجمۀ مرتضی کلانتریان، چاپ‌سوم، تهران: آگه، 1395.

جعفری‌تبار، حسن، فلسفۀ تفسیری حقوق، چاپ‌اول، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1388.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم، چاپ‌دوم، قم: اسراء، 1379.

جوادی آملی، فلسفۀ حقوق بشر، به‌تحقیق: سیدابوالقاسم حسینی (ژرفا)، قم: اسراء، 1386.

جوادی آملی، مبادی اخلاق در قرآن، به‌تحقیق سیدحسین شفیعی، قم: اسراء، 1387.

حائری اصفهانى، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، چاپ‌اول، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیة، 1404ق.

حائری یزدی، مهدی، کاوش‌های عقل عملی فلسفۀ اخلاق، چاپ‌سوم، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، 1394.

حسینى سیستانى، على، الرافد فی علم الاصول، چاپ‌اول، قم: لیتوگرافی حمید، 1414ق.

خمینی، سیدحسن، «اعتبارات عقلایی از دیدگاه اصولیون شیعه»، پژوهشنامۀ متین، ش53، زمستان 1390، صص 91تا116.

خمینى، روح‌الله، الاجتهاد و التقلید، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1426ق.

خمینى، روح‌الله، الاستصحاب، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1381.

خمینى، روح‌الله، انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایة، چاپ‌دوم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1415ق.

خمینى، روح‌الله، کتاب البیع، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1421ق.

ربانی گلپایگانی، علی، علم هرمنوتیک و منطق فهم دین، چاپ‌اول، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، 1383.

ژ. کالینوسکی، «تفسیر حقوق: قواعد حقوقی و منطقی آن»، ترجمۀ دکتر حسن حبیبی، منطق حقوقی و انفورماتیک حقوقی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ اطلاعات، 1373.

ژ. ل. گاردی، «حقوق و منطق و معرفت‌شناسی»، ترجمهٔ دکتر حسن حبیبی، منطق حقوقی و انفورماتیک حقوقی، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ اطلاعات، 1373.

سوزنچی، حسین، «حقیقت و نحوۀ اعتبار»، علوم انسانی اسلامی، س5، ش19، پاییز 1395، صص 12تا15.

الشریف، محمدمهدی، منطق حقوق پژوهشی در منطق حاکم بر تفسیر و استدلال حقوقی، چاپ‌سوم، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1393.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، چاپ‌اول، بیروت: الدار الاسلامیة، 1417ق.

طباطبایى، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، چاپ‌دوم، تهران: صدرا، 1364.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ‌دوم، بیروت: الاعلمی، 1390ق.

طباطبایى، محمدحسین، نهایة الحکمة، چاپ‌دوازدهم، قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی، 1416ق.

عراقى، ضیاءالدین، الاجتهاد و التقلید، چاپ‌اول، قم: نوید اسلام، 1388ق.

کاتوزیان، ناصر، فلسفۀ حقوق، منطق حقوق، چاپ‌پنجم، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1393.

کیوانفر، شهرام، مبانی فلسفی تفسیر قانون، چاپ‌اول، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1390.

گادامر، هانس-گئورگ، هرمنوتیک دین و اخلاق، چاپ‌اول، ترجمۀ شهاب‌الدین امیرخانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، 1396.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، بی‌جا: نشر دانش اسلامی، 1405ق.

مظفر، محمدرضا، المنطق، قم: اسماعیلیان، 1366.

مکارم شیرازى، ناصر، انوار الاصول، چاپ‌دوم، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1428ق.

موسوی بجنوردی، محمد و غفور خوئینی، «فهم عرفی در اصول لفظیه و هرمنوتیک»، زبان و ادبیات فارسی، ش34، پاییز 1380، صص245تا264.

نائینى، محمدحسین، فوائد الاصول، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، 1376.

نراقی، مهدی‌بن‌ابی‌ذر، جامع السعادات، چاپ‌سوم، نجف: جامعة النجف، 1383ق.

نوبهار، رحیم، اصول فقه، مباحث الفاظ و قواعد تفسیر متن، چاپ‌اول، تهران: میزان، 1395.

واعظی، احمد، درآمدی بر هرمنوتیک، چاپ‌هشتم، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1397.

واعظی، اصغر، «پیش‌داوری و فهم در هرمنوتیک فلسفی گادامر»، فصلنامۀ راهبرد، س20، ش60، پاییز 1390، صص 235تا253.

Alan G. Gross And Ray D. Dearin، Chaim Perelman، Southern Illinois University Press، 2010.

Francis J. Mootz III، Law، Hermeneutics and Rhetoric، Routledge Taylor & Francis Group، London and New York، 2016.

Gadamer، Hans-Georg، Reason in the Age of Science، Frederick G. Lawrence، Cambridge: MIT Press، 1998.

Gadamer، Hans Georg، The Beginning of Philosophy، Coltman، Rod، London and New York: Continuum، 2000.

Gadamer، Hans Georg، The Gadamer Reader: A Bouquet of the Later Writings، Richard E. Palmer. Evanston: Northwestern University Press، 2007.

Gadamer، Hans-Georg، Truth and Method، Joel Weinsheimer and Donald Marshall، London and New York: Continuum، 2004.

Perelman، Chaim، An Historical Introduction to Philosophical Thinking. Kenneth A. Brown، tr. NewYork: Random House، 1965.

Perelman، Chaim، Justice. New York: Random House، 1967.

Perelman، Chaim، The Idea of Justice and the Problem of Argument. John Petrie، tr. New York: Human-ities Press، 1963.

Perelman، Chaim، The New Rhetoric and the Humanities: Essays on Rhetoric and Its Applications. Bos-ton: D. Reidel، 1979.

Perelman، Chaim، "Value Judgments، Justifications and Argumentation. " Francis B. Sullivan، tr. Phi-losophy Today6 (Spring، 1962): 45–50.

Perelman، Chaim، "What the Philosopher May Learn from the Study of Law" (1966). Natural Law Forum. Paper 114