خوانش انتقادی رویکرد فقه ‌سنتی به حقوق ‌زنان (مبانی و چالش‌ها)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 133، شهریور 1402، صفحه 123-147   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.69293.1065

نویسندگان

علی شفیعی¹؛ منصور امیرزاده جیرکلی^{* 2}؛ محمد رضا کاظمی گلوردی³

¹دانش آموخته دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تربت‌حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریه، ایران

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تربت‌حیدریه، دانشگاه آزاد اسلامی، تربت‌حیدریه، ایران

³استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

حقوق زنان یکی از ساحت‌های مهم حقوقی است که در فقه سنتی با دیدگاه‌های متفاوت مواجه است که جملگی ریشه در مبانی و روش‌ها دارد. پرسش بنیادین، چیستیِ مبانی و چالش‌های عملیِ فراروی رویکرد فقه سنتی به حقوق زنان است. این نوشتار با رویکردی تحلیلی‌انتقادی و تمرکز بر ره‌آورد‌های فقیهان سنتی می‌کوشد به پرسش فوق پاسخ دهد و معلوم کند رویکرد فقه ‌سنتی در مقولهٔ حقوق‌ زنان در چه ساحت‌هایی نیازمند بازخوانی است. ره‌آورد‌های این جستار نشان می‌دهد که چالش‌های متوجه رویکرد ‌سنتی و مبانی آن در حقوق ‌زنان در حال تکثیر و فراوانی‌ است، به‌طوری‌که که می‌تواند نقش‌آفرینی این رویکرد فقهی در زیست‌ انسانی را  با بحران مواجه سازد و این امر به ضرورتِ به‌روزرسانی و عصری‌سازیِ رویکرد سنتی به فقه برای حضور در ساحت عمومی و زیست‌ انسانی در جهان پیرامون هشدار می‌دهد. در این نوشتار پس از تبیین مفاهیم، تنها پاره‌ای از مبانی چالش‌برانگیزِ رویکرد سنتی به حقوق زنان؛ همانند شخصیت انسانی، شخصیت حقوقی و شخصیت معنوی زن مورد بررسی واقع شده است.

کلیدواژه‌ها

تحلیل‌ انتقادی؛ حقوق ‌زنان؛ فقه ‌سنتی؛ مبانی فقه ‌سنتی؛ چالش‌های فقه سنتی

مراجع

قرآن کریم

ابن‌ابی‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین. عوالی‌ اللّئالی‌ العَزیزیة فی ‌الأحادیث‌ الدّینیة. قم:سید الشهداء. 1403ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابوالصلاح ‌حلبی، تقی‌‌بن‌نجم. الکافی فی الفقه. اصفهان: مکتبة الإمام امیرالمؤمنین. 1362.

اراکی، محمدعلی. کتاب النکاح. قم: نورنگار. ۱۳۷۷.

اصفهانی، مهدی. ابواب الهدی. مترجم: حسین مفید. تهران: منیر. چاپ‌اول، 1389.

امیرزاده جیرکُلی، منصور. «مشتری‌إنگاریِ زوج در احادیث باب نکاح  و پیامدهای آن در آرای فقهای امامیه». فقه و اصول، س54، ش 141، 1401، ص 29-54. 10.22067/JFIQH.2021.71271.1143 doi:

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب النکاح. قم: باقرى. چاپ‌اول، 1415ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامى. چاپ‌دوم، 1414ق.

بروجردی، محمدحسین. جامع احادیث الشیعة. قم: علمی، 1399ق.

پوپر، کارل ریموند. اسطورۀ چارچوب (در دفاع از علم و عقلانیت). مترجم: علی پایا، تهران: طرح نو. چاپ‌سوم، 1389.

جعفریان، رسول. رسائل حجابیة. قم: دلیل ما. چاپ‌دوم، 1368.

جناتی، محمدابراهیم. ادوار فقه و کیفیت بیان آن. تهران: کیهان. چاپ‌اول، 1374.

جوادی آملی، عبدالله. حق و تکلیف در اسلام. قم: اس‍راء. 1384.

حائری، شهلا. المتعه. بیروت: شرکة المطبوعات. 1996م.

حب‌الله، حیدر. المرأة فی الفکر الإسلامی المعاصر قضایا و اشکالیات. بیروت: الإنتشار العربی. چاپ‌اول، 2014م.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة الى تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت. 1416ق.

حسینی طهرانی، سیدمحمد. کاهش جمعیت ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین. مشهد: بی‌نا. 1415ق.

حسینی طهرانی، سیدمحمد. مطلع الأنوار. طهران: مکتب وحی. چاپ‌اول، 1433ق.

حسینی طهرانی، سیدمحمد. ترجمۀ رسالۀ بدیعه. مشهد: علامه طهرانی. چاپ‌دوم، 1418ق.

حکیم، سیدمحسن. مستمسک العروة. قم: دار التفسیر. 1391.

حکیم‌پور، محمد. حقوق زن در کشاکش سنت و تجدد. تهران: نغمۀ نواندیش. چاپ‌دوم، 1384.

حکیمی، محمدرضا. مکتب تفکیک. قم: مرکز بررسی‎‌های اسلامی. 1373.

خباز، محمد. صورة المرأة فی التراث الشیعی. بیروت: الإنتشار العربی. 2009م.

خمینی، روح‌الله. رسالۀ توضیح المسائل، حواشی: سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی. قم: نجات، 1397.

خویی، ابوالقاسم. التنقیح فى شرح العروة الوثقى. مقرر: علی غروی تبریزی. قم: لطفی. 1407ق.

ذوعلم، علی. «تأملی در مفهوم چالش»، ماهنامۀ زمانه. س۴، ش۳۶، 1384، ص۳۴تا۳۷.

ذویب، حمادی. جدل الأصول و الواقع. بیروت: دار المدار الإسلامی، 2009م.

رزاقی، حجت، محسن آرمین. بیم‌ها و امید‌ها، تهران: همشهری، ۱۳۷۸.

رضوی، سیدمسعود. در مسیر سنت‌گرایی سیدحسین نصر و... . تهران: علم. 1391.

سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی. تحقق جامعۀ مدنی در انقلاب اسلامی ایران. تهران: مجموعۀ مقالات. ۱۳۷۶.

سیستانی، سید علی. منهاج الصالحین.مشهد: پیام طوس( مکتب آیه الله العظمی السید السیستانی)، 1440ق.= 1397.

شبیب ‌الموسوی، سیدبلاسم. الجهد الأصولی عند العلامة الحلی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. چاپ‌اول، 1392.

شبیری زنجانی، سیدموسی. المسائل الشرعیه. قم: انتشارات مدرسه فقهی امام محمد باقر(ع)،1397.

شبیری زنجانی، سیدموسی. کتاب النکاح. قم: بی‌نا. ۱۳۷۷.

شفیعی، علی، منصور امیرزاده جیرکُلی و محمدرضا کاظمی گلوردی. «تاریخ‌نگاری تحلیلیِ تغییر نگاه به شخصیت و حقوق زنان پساپیامبر (موردپژوهشی؛ زن در عصر اُمویان)»، پژوهشنامه تاریخ،س 16، ش 63، 1400،  ص 47-68.

شمس‌الدین، محمدمهدی. مسائل حرجه فی فقه المرأة: الستر و النظر. بیروت: المنار. چاپ‌اول، 1996م.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی‌. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: چاپخانهٔ علمیه. چاپ‌دوم، 1395ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌هفتم، 1432ق.

صاحبی، محمدجواد. مناسبات دین و فرهنگ در جامعۀ ایران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ۱۳۸۴.

صانعی، یوسف. مقاربات فی التجدید الفقهی. مترجم: حیدر حب‎الله. بیروت: الإنتشار العربی. چاپ‌اول، 2010م.

صدر، محمد. ماوراء الفقه. قم: احیاء الکتب الإسلامیة. 1437ق.

صدر، محمد. ماوراء الفقه. منهج الصالحین. قم: احیاء الکتب الإسلامیة. 1437ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم. الأسفار الأربعة. تهران: وزارت فرهنگ و ارشا‌د اسلامی‌. ۱۳۸۱.

طباطبائی، محمدکاظم. عروة الوثقی. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامى. 1420ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. قم: دار الکتاب الإسلامی. چاپ‌اول، 1992م.

عراقی، ضیاء‌الدین. کتاب القضاء: شرح تبصرة المتعلمین. محقق: محمدهادی معرفت، قم: مهر. چاپ‌اول، بی‌تا.

عسکری، حسن‌بن‌عبدالله. معجم الفروق اللغویة. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی. چاپ‌اول، 1412ق.

عظیمی‌نژادان، شبنم. زن، معمار جامعۀ مردسالار. تهران: اختران. چاپ‌اول، 1384.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت. 1400ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. ارشاد الأذهان إلی احکام الإیمان. قم: جامعۀ مدرسین حوزهٔ علمیه، 1410ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. منتهى المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة. چاپ‌اول، 1412ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. الإنتصار. نجف: مطبعة الحیدریة. 1391ق.

علی‌بن‌موسی، امام هشتم. فقه الرضا. قم: آل‌البیت. 1406ق.

فاضل کاظمی، جواد. مسالک الأفهام. قم: مرتضوی، 1429ق.

فرج، ریتا. امرأة الفقهاء و امرأة الحداثة: خطاب اللامساواة فی المدونه الفقهیة. بیروت: دار التنویر. 2015م.

فضل‌الله، سیدمحمدحسین. دنیا المرأة. بیروت: دار الملاک. چاپ‌چهارم، 1998م.

فضل‌الله، سیدمحمدحسین. کتاب النکاح. به‌قلم: جعفر الشاخوری. بیروت: دار الملاک، 1417ق.

فضل‌الله، سیدمحمدحسین. الإجتهاد بین اسر الماضی و آفاق المستقبل. بیروت: المرکز الثقافی العربی. چاپ‌اول، 2009م.

فنایی، ابوالقاسم. اخلاق دین‌شناسی. تهران: نگاه معاصر. چاپ‌اول، 1389.

فیض‌کاشانی، ملامحسن. عقبات الدنیا. قم: ذوی القربی. چاپ‌دوم، 1427ق.

فیومی، احمدبن‌محمد. مصباح المنیر. قم: دار الهجرة. 1414ق.

قوسی، مفرح. حکم الإختلاط. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

کاشف‌ الغطاء نجفی. حسن‌بن‌جعفر. انوار الفقاهة. قم: المرکز العالی للعلوم و الثقافة الإسلامیة. چاپ‌اول، 1436ق.

کلباسی، محمدابراهیم. نخبه (رسالۀ عملیۀ فارسی). تهران: امیرکبیر. 1390.

گلپایگانی، سیدمحمدرضا. کتاب القضاء. قم: شریعت. چاپ‌دوم، 1413ق.

لوید، ژنویو. عقل مذکر (مردانگی و زنانگی در فلسفۀ غرب). مترجم: محبوبۀ مهاجر. تهران: نی. چاپ‌سوم، 1381.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی. روضة المتقین. قم: دار الکتاب الإسلامی. 1429ق.

مجموعهٔ مؤلفان. فقه المرأة: دراسة نقدیه و منطلقات التجدید المنهجی. بیروت: مرکز الحضاره لتنمیة الفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 2008م.

مجموعهٔ مؤلفان. مؤتمر النص الشرعی: القضایا و المنهج. عربستان: جامع القصیم. چاپ‌اول، 1437تا1438.

محسنی، محمدآصف. القضاء و الشهادات. قم: سیدالشهداء. 1404ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. ‌شرائع الإسلام فی مسائل‌ الحلال‌ و الحرام. قم:‌ اسماعیلیان. چاپ‌دوم، ‌1408ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. المختصر النافع فی فقه الإمامیة. قم: مطبوعات دینی، 1418ق.

محقق سبزواری، محمدباقربن‌محمدمؤمن. کفایة الأحکام. محقق: مرتضی واعظی اراکی. قم: مؤسسهٔ نشر اسلامی. 1381.

مرتضوی، سیدضیاء. نگاه فقهی به حضور زنان در عبادت‌های جمعی. تهران: معاونت فرهنگی شورای سیاستگذاری ائمۀ جمعه. 1388.

مطهری، مرتضی. نظام حقوق زن در اسلام. تهران: صدرا. چاپ‌چهل‌ویکم، 1384.

مفید، محمدبن‌جعفربن‌نعمان. المقنعة. بی‌جا: محمدتقی‌بن‌محمدمهدی تبریزی. 1374.

مقری، محسن. «قدرت خدای پویشی: چالش الهیات پویشی در مسئلۀ شر»، معرفت کلامی. س10، ش22، 1398، 51تا 65.

مکارم شیرازی، ناصر. استفتائات جدید. قم : مدرسة الإمام علی بن أبی طالب (علیه السلام)، 1427ق.

ملکیان، مصطفی. «الإسلام و النسویة سیادة الرجل»، مجلۀ نصوص معاصره. بیروت: مرکز البحوث المعاصرة. س2، ش 6، 2006م، ص121تا 140.

ملکیان، مصطفی. مشتاقی و مهجوری. تهران: نگاه معاصر. چاپ‌چهارم، 1391.

منتظرى، حسینعلى. دراسات فى ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة. قم: دار الفکر. چاپ‌اول، 1411ق.

مهریزی، مهدی. شخصیت و حقوق زن در اسلام. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ‌اول، 1382.

موسوی‌ غروی، سیدمحمدجواد. مبانی حقوق در اسلام. تهران: نگارش. چاپ‌دوم، 1396.

نراقى، احمدبن‌محمدمهدى. مستند الشیعة. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1415ق.

نصر، سیدحسین. اسلام سنتی در دنیای متجدد. مترجم: محمد صالحی. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی. 1386.

نصیری، منصوره. «بررسی آموزۀ کمال الهی در الهیات پویشی»، مجلۀ قبسات. س23، ش23، 1397، ص89تا 119.

نوری همدانی، حسین. هزار و یک مسئلۀ فقهی.قم :مهدی موعود (عج)، 1388.

همتی، همایون. «مقایسۀ الهیات معاصر با الهیات سنتی»، مجلۀ معرفت ادیان. س2، ش4، 1390، ص 31تا 50.

وحید خراسانی، حسین. منهاج الصالحین. قم: مدرسه امام باقرالعلوم (ع)، ۱۳۹۸.