واکاوی «مانعیت تعارض» در حجیت اصل مثبت

فقه و اصول

مقاله 10، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 132، خرداد 1402، صفحه 211-231   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.69471.1075

نویسندگان

زهرا وطنی^{* 1}؛ احمد محمدی²؛ جواد سلطانی فرد³

¹استادیار گروه فقه و مبانی حقوق پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی

²دانش‌آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی

³استادیار گروه فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری(ره)

چکیده

تردید در حکم تکلیفی و نیافتن اماره، مجرای تمسک به اصل عملی به‌منظور رفع حیرت در مقام عمل است. موضوعات مجرای اصول عملیه ممکن است همراه خود، لازم، ملازم یا ملزومی، خواه شرعی یا غیرشرعی (عقلی، عادی یا اتفاقی) و خواه بی‌واسطه یا باواسطه داشته باشند. محدوده و حجیت هریک از این‌ها در اصول فقه با عنوان «اصل مثبِت» بررسی می‌شود. در خصوص حجیت اصل مثبت، در میان علما اختلاف نظر وجود دارد. اصولیانی که اصل مثبت را حجت نمی‌دانند به دلایلی تمسک کرده‌اند که مهمترینش وجود تعارض است؛ بدین معنا که اصل مثبت با جریان‌یافتنش می‌تواند آثار غیرشرعی را برای مؤدای اصل عملی اثبات کند که در این صورت، با اصل عدم آثار یادشده در تعارض قرار می‌گیرد. عده‌ای از علما به‌سبب وجود چنین مانعی، اصل مثبت را معتبر و حجت نمی‌دانند. در مقابل، برخی همچون شیخ انصاری در این مورد قائل به حکومت شده است. ازنظرِ ایشان اساساً تعارضی در مسئله رخ نمی‌دهد که بتوان برای بی‌اعتبار بودن اصل مثبت به آن تمسک کرد.
در این نوشتار، ضمن بررسی و نقد دیدگاه‌های موجود با روشی تحلیلی، این نتیجه به­دست آمده است که نمی‌توان مسئلهٔ محل بحث را به‌صورت قطعی از مصادیق تعارض یا حکومت دانست، بلکه در یک تقسیم‌بندی نوین باید قائل به تفصیل شد؛ به این صورت که نمونه‌هایی از آن با‌توجه‌به برخی مبانی، مصداق تعارض است و نمونه‌هایی بر اساس مبانی دیگر، مصداق حکومت به شمار می‌رود. بنابراین نمی‌توان با تمسک به مسئلهٔ تعارض، حجیت اصل مثبت را به‌طور مطلق نفی کرد.

کلیدواژه‌ها

اصل مثبت؛ اصول مثبته؛ مثبَتات ادله؛ مثبتات استصحاب؛ تعارض

مراجع

آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الأصول، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1409ق.

آشتیانى، محمدحسن‌بن‌جعفر، بحر الفوائد فى شرح الفرائد، چاپ‌اول، بیروت: بی‌نا، 1429ق.

آل شیخ راضى، محمدطاهر، بدایة الوصول فی شرح کفایة الأصول، بی‌جا: آداب، 1426ق.

آملى، محمدتقى، منتهى الوصول الى غوامض کفایة الأصول، چاپ‌اول، تهران: بی‌نا، بی‎تا.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، چاپ‌سوم، بیروت: دار صادر، 1414ق.

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین، فرائد الأصول، چاپ‌پنجم، قم: بی‌نا، 1416ق.

ایروانی، علی، الأصول فی علم الأصول؛ بی‌جا: دفتر نشر اسلامی، بی‌تا. 

بجنوردى، حسن، منتهى الأصول، چاپ‌اول، تهران: عروج، 1380.

جزایرى، محمدجعفر، منتهى الدرایة فی توضیح الکفایة، چاپ‌چهارم، قم: دار الکتب، 1415ق.

حائرى اصفهانى، محمدحسین‌بن‌عبدالرحیم، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، 1404ق.

حائرى، عبدالکریم، درر الفوائد، چاپ‌ششم، قم: بی‌نا، 1418ق.

حاج آخوند قمى، غلامرضابن‌رجبعلى، قلائد الفرائد، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، 1428ق.

حسینى شیرازى، صادق، بیان الأصول، چاپ‌دوم، قم: بی‌نا، 1427ق.

 حکیم، محمدسعید، التنقیح، چاپ‌اول، بیروت: بی‌نا، 1431ق.

خمینى، روح‌الله، الإستصحاب، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1381.

خویى، ابوالقاسم، مصباح الأصول: مباحث حجج و امارات، چاپ‌پنجم، قم: داوری، 1417ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ قرآن، چاپ‌دوم، تهران: بی‌نا، مرتضوی، 1374.

روحانى، محمدصادق، زبدة الأصول، چاپ‌دوم، تهران: بی‌نا،1382.

روحانى، محمد، منتقى الأصول، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، 1413ق.

شهرستانى، محمدحسین، غایة المسؤول فی علم الأصول، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، بی‌تا.

شهیدی، محمدتقی، درس خارج اصول، 17/12/95.

صدر، محمدباقر، مباحث الأصول، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، 1408ق.

عراقى، ضیاءالدین، نهایة الأفکار، چاپ‌سوم، قم: بی‌نا، 1417ق.

قایینی، «درس خارج»، 19/07/96، سایت Fa. mfeb.ir.

قرشى بنابى، على اکبر، قاموس قرآن، چاپ‌ششم، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1412ق.

کاشف‌الغطاء، على، مصادر الحکم الشرعى و القانون المدنى، چاپ‌اول، نجف: بی‌نا، 1408ق.

کاشف‌الغطاء، جعفربن‌خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، 1420ق.

محمود، عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، چاپ‌اول، قاهره: بی‌نا، 1419ق.

مروجی، علی، تمهیدالوسائل فی شرح الرسائل، قم: مدرسۀ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، 1428ق.

مشکینى اردبیلی، على، اصطلاحات الأصول و معظم ابحاثها، چاپ‌ششم، قم: الهادی، 1374.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، چاپ‌اول، تهران: مرکز الکتاب‌، بی‌تا.

مقری، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ‌دوم، قم: دار الهجرة، 1414ق.

ملکی اصفهانی، مجتبی، فرهنگ اصطلاحات اصول، چاپ‌دوم، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، 1393.

موسوی تهرانی، رسول، الوسائل الی غوامض الرسائل، قم: محلاتی، 1431ق.

نائینی، محمدحسین، أجود التقریرات، چاپ‌اول، قم: عرفان، 1352.

نائینی، محمدحسین، فوائد الأصول، چاپ‌اول، قم: بی‌نا، 1376.

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، بحوث فی علم الأصول، چاپ‌دوم، قم: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، 1417.

هدائی، علیرضا، سلطانی فرد، جواد، «بازکاوی معناشناختیِ اصل مثبت»، فقه و اصول، س54، ش2، 1401، صص212تا234. https://doi.org/10.22067/jfiqh.2021.62605.87292