هدفمندی تعیین اماکن احداث سازه‌های توری-سنگی با استفاده از فرآیند تحلیل شبکه‌ای (موردمطالعه: شهرستان خرم‌آباد)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 6، دوره 10، شماره 4 - شماره پیاپی 40، بهمن 1400، صفحه 113-127   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2021.70440.1062

نویسندگان

وحید بیرانوندی¹؛ بهار بیشمی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری آبخیزداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی، دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران

²- استادیار پژوهشی گروه گردشگری، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

امروزه با توجه به اعتبارات زیادی که بندهای اصلاحی در احداث پروژه‌های آبخیزداری به خود اختصاص می‌دهند، بررسی اولویت‌ها در مکان‌یابی نقاط بحرانی پیش از اجرای سازه‌ها می‌بایست به‌صورت جامع و دقیق صورت گیرد. شناخت درست و دقیق نقاط فرسایش پذیر و عوامل مؤثر در آن اقدامی ضروری است، که می‌توان با اقدامات به‌موقع آبخیزداری خواه از سازه‌ای و غیره سازه‌ای یا ترکیبی از آن‌ها، شدت آسیب‌های ناشی از فرسایش و رسوب زیر حوضه‌ها را به حداقل رساند؛ ازاین‌رو دقت در انتخاب اولویت‌ها و سیاست‌گذاری‌های در فعالیت‌های سازه‌ای حوضه‌های آبخیز از تأثیر بسزایی برخوردار است. در این پژوهش که باهدف مدیریت و طرح‌ریزی بنیادین، سازه‌های توری-سنگی در سطح شهرستان خرم‌آباد به‌منظور کنترل فرسایش و رسوب صورت گرفت از چهار معیار هیدرولوژیک، توپوگرافی، اقتصادی و اجتماعی و سایر شاخص‌های مرتبط با فرسایش و گسل که در ۱۴ زیر شاخص قرار می‌گیرند، با بهره‌گیری از فرآیند تحلیل شبکه‌ای به‌منظور وزن دهی این پارامترها و ورود آن به سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شد. با نگرش در نتایج، شاخص‌های تأثیرگذار به‌منظور مکان‌یابی سازه‌های توری-سنگی بیشترین وزن را زیر معیارهای فرسایش، پوشش گیاهی و گسل با وزن‌های ۱۴۵/۰، ۱۴۱/۰ و ۱۲۶/۰ به خود اختصاص دادند، که می‌توان از این نتایج برای پیشگیری از مخاطره‌های برآمده از فرسایش و رسوب که در ۵/۴ درصد از منطقه مطالعاتی قابل‌مشاهده است، استفاده نمود.
هدف کلی تحقیق ارائه راهکارهایی مبتنی بر اصول علمی، ساده، کاربردی است. اولویت‌بندی از این طریق می‌تواند نقش مؤثری در قسمت هدفمندی اعتبارات آبخیزداری داشته باشد و با احداث سازه‌های مناسب خسارات را کاهش دهد. با توجه به اهداف پژوهش حاضر و اهمیت احداث سازه‌های آبخیزداری در کنترل فرسایش و رسوب‌گذاری، به‌منظور بهبود عملکرد این‌گونه پروژه‌ها، کاهش تخریب حوزه آبخیز و استفاده صحیح از آب‌های سطحی پیشنهاد می‌شود.

کلیدواژه‌ها

سازه‌های اصلاحی؛ مکان‌یابی؛ خرم‌آباد؛ فرآیند تحلیل شبکه‌ای

مراجع

احمدی، حسن؛ نظری سامانی، علی­اکبر؛ قدوسی، جمال؛ اختصاصی، محمدرضا؛ ۱۳۸۲. ارائه مدلی برای ارزیابی طرح‌های آبخیزداری. نشریه منابع طبیعی ایران. ۴ (۵۶):۳۵۰-۳۳۷.

اسکندری، منیژه؛ دستورانی، محمدتقی؛ فتاحی، احمد؛ نصری، مسعود؛ ۱۳۹۱. ارزیابی اثرات اقدامات آبخیزداری انجام‌شده روی رژیم جریان حوزه آبخیز زاینده­رود؛ مطالعه موردی زیر حوزه مندرجان. سومین همایش ملی مدیریت جامع منابع آب.

پیرمرادی، رضا؛ نجفی، محمد؛ اسدیان، فریده؛ ۱۳۸۹. تعیین مناطق مناسب جهت احداث سد زیرزمینی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و تحلیل سلسله مراتبی، مطالعه موردی: دشت ملایر در استان همدان. فصلنامه جغرافیای طبیعی. ۳ (۸): ۶۶-۵۱.

جمالی، علی‌اکبر؛ رحیم­آبادی، ابوالفضل؛ زرنگ، نسیم؛ رحمتیان، آرش؛ ۱۳۹۵. اولویت­بندی حوزه آبخیز برای احداث بند توری-سنگی به روش تحلیل چند معیاره مکانی (SMCE)، در حسن رباط اصفهان. فصلنامه جغرافیایی سرزمین. ۱۳ (۵۲): ۲۰-۱۱.

جوان، محسن؛ سیدیان، سید مرتضی؛ کاهه، مهدی؛ حشمت پور، علی؛ ۱۳۹۵. ارزیابی تأثیر ارتفاع سد‌های اصلاحی بر حجم و دبی اوج سیلاب (مطالعه موردی: حوضه آبخیز گرگاندوز). نشریه علوم و مهندسی آبیاری. ۴ (۳۹): ۷۰-۵۹.

چزگی، جواد؛ مرادی، حمیدرضا؛ خیرخواه، میر مسعود؛ ۱۳۸۹. مکان‌یابی محل‌های مناسب جهت احداث سد زیرزمینی با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند معیاره با تأکید بر منابع آب (مطالعه موردی غرب استان تهران) (گزارش فنی). مجله علوم و مهندسی آبخیزداری ایران. ۴ (۱۳): ۶۸-۶۵.

خیرخواه زرکش میر، مسعود؛ ناصری، حمیدرضا؛ داوودی، محمدهادی؛ سلامی، همت؛ ۱۳۸۷. استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی در اولویت‌بندی مکان‌های مناسب احداث سد زیرزمینی مطالعه موردی: دامنه شمالی کوه‌های کرکس – نطنز. نشریه پژوهش و سازندگی. ۲۱ (۲): ۱۰۱-۹۳.

دهقانی، مرتضی؛ قاسمی، حسین؛ ملکیان، آرش؛ ۱۳۹۲. اولویت‌بندی مکانی عملیات کاهش سیل و کنترل فرسایش با استفاده از روش منطق فازی (مطالعه موردی: حوزه آبخیز فورگ). نشریه مرتع و آبخیزداری (مجله منابع طبیعی ایران). ۶۶ (۱): ۸۸-۷۳.

رحیمی، ایرج؛ سیدیان، سید مرتضی؛ روحانی، حامد؛ احمدی، رضا؛ ۱۳۹۸. مکان­یابی بندهای اصلاحی به‌منظور کنترل فرسایش با کمک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی. مجله پژوهش­های فرسایش محیطی. ۹ (۳۳): ۲۶-۱.

سوری، مهشید؛ جعفری، محمد؛ آذرنیوند، حسین؛ فرخ زاده، بهنوش؛ ۱۳۹۱. تعیین مناطق مناسب اجرای پروژه پخش سیلاب با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: حوضه آبخیز میخوران کرمانشاه). نشریه پژوهش­های آبخیزداری. ۲۵ (۴): ۱۰۳-۹۲.

قاضی محله مهروز، نورعلی؛ نجفی نژاد، علی؛ نادر، نورا؛ ۱۳۸۷. بررسی عملکرد سازه چندمنظوره نوکنده استان گلستان در کنترل سیلاب با استفاده از مدل. نشریه علوم کشاورزی و منابع طبیعی. ۱۵ (۱): ۱۳۰-۱۱۹.

نوری، زهرا؛ سلاجقه، علی؛ عبادی، تقی؛ مقدم نیا، علیرضا؛ ۱۳۹۸. تأثیر اندازه ذرات رسوبات رودخانه­ای بر ویژگی­های جذب فسفر. نشریه محیط‌شناسی. ۴۵ (۳): ۴۸۳-۴۷۱.

نیکجوی، مرضیه؛ روحانی، حامد؛ ۱۳۹۴. پهنه‌بندی پتانسیل سیل‌خیزی حوزه آبخیز قورچای رامیان. مجله ترویج و توسعه آبخیزداری. ۳ (۱۰): ۳۶-۲۹.

 

Aly A, A. Saltani, S. Bashari, H. honarbakhsh, A; 2013. The location of rocky and Ghabion check dams in watershed of Dorahean in Chaharmahal and Bakhtiari province, Paper presented at The First National Conference of Water Use Optimization, Iran.

Bouaziz, M. Leidig, M. Gloaguen, R; 2011. Optimal parameter selection for qualitative regional erosion risk monitoring. A remote sensing study of SE Ethiopia, Geoscience Frontiers, 2 (2): 237 - 245.

Emamgholi, M. Khosravi, Kh. Sedaii, N; 2015. Suitable site selections for gabion check dams construction using analytical hierarchy process and decision making methods. Journal ofSoil Environment, 1 (1): 35 - 44.

Mishra, A. Froebrich, J. Gassman, P. W; 2007. Evaluation of the SWAT model for assessing sediment control structures in a small watershed in India, Transactions of the ASABE, 50 (2): 469 - 477.

Morghan, R. P. C; 2005. Soil Erosion and Conservation. USA: Blackwell publication.

Nichols, M. H. McReynolds, K. Reed, C; 2012. Short-term soil moisture response to low-tech erosion control structures in a semiarid rangeland. Catena, 98 (1): 104 - 109.

Singh, K.P. Malik, A. Mohan, D. Sinha, S; 2004. Multivariate Statistical Techniques for the Evaluation of Spatial and Temporal Variations in Water Quality of Gomti River (India)—A Case Study. Water Research, 38: 3980-3992.

Singh, L.K. Jha, M.K. Chowdarx, V.M; 2017. Multi-criteria analysis and GIS modeling for identifying prospective water harvesting and artificial recharge sites for sustainable water supply. Journal of Cleaner Production, 142: 1436 - 1456.

Vaezi, A. R. Abbasi, M. Keesstra, S. Cerdà, A; 2017. Assessment of soil particle erodibility and sediment trapping using check dams in small semi-arid catchments. Catena, 157(1): 227 - 240.

Vulević, T. Dragović, N. Kostadinov, S. Simić, S. B. Milovanović, I; 2015. Prioritization of Soil Erosion Vulnerable Areas Using Multi-Criteria Analysis Methods. Polish Journal of Environmental Studies, 24 (1): 317 - 323.

Zhao, G. Kondolf, G. M. Mu, X. Han, M. He, Z. Rubin, Z. Sun, W; 2017. Sediment yield reduction associated with land use changes and check dams in a catchment of the Loess Plateau, China, Catena, 148: 126 - 137.