خواجه احمد کاسانی دهبیدی: سیاست در اندیشه و کردار شیخ صوفی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 96-77   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.68821.1015

نویسنده

علی آرامجو^*

دانش آموخته دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

فضای متفاوت حاکمیت مغولان زمینۀ تغییر وضع جریان‌های اعتقادی غیررسمی همچون تصوف را در قلمرو پهناور ایران فراهم کرد. چنین فضایی خروج تصوف از انزوای سیاسی، برآمدن طریقت‌های متعدد و به‌تبع، بازاندیشی در اندیشۀ صوفیان نسبت به کنشگری سیاسی و اجتماعی را سبب شد. کنشگری نقشبندیه که در قرن نهم هجری تحت تأثیر شیوخی چون خواجه عبیدالله احرار در شمال شرق ایران تثبیت شده بود، در دورۀ شیبانیان با تلاش نظری و عملی خواجه احمد کاسانی، تغییر، توسعه و تداوم یافت. پژوهش حاضر به تحلیل رویکرد سیاسی متفاوت کاسانی و عوامل مؤثر بر آن پرداخته است. بنا بر یافته‌های این پژوهش، رقابت و مخالفت علمای دینی با صوفیه در نیمۀ نخست حکومت شیبانی، تغییر نسبی سیاست دینی شیبانیان در دورۀ دوم و رقابت شیوخ نقشبندی بر سر پیشوایی از پی فروپاشی تیموریان، کاسانی را به تغییر در جریان معمول اندیشۀ نقشبدیه واداشت. جایگاهی که کاسانی برای جلب حمایت خان در سلوک صوفیانه در نظر گرفت، کاملاً با دیدگاه سنتی و محتاطانۀ شیوخ نقشبندی تفاوت داشت. طرح نقش اجتهادی برای شیوخ صوفی، جایگاه معنوی برای خان و همچنین بازتعریف کلیت سنت خواجگان از جملۀ دیگر تغییرات صورت‌گرفته توسط او بود.

کلیدواژه‌ها

ماوراءالنهر؛ شیبانیان؛ نقشبندیه؛ اندیشۀ سیاسی؛ خواجه احمد کاسانی

مراجع

اخسیکتی، دوست محمد بن نوروز محمد. سلسلة الصدیقین و انیس العاشقین. نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ ثبت: 20648.

بخارایی ، محمد سعید بن امیر محمد. جمرات الشوق. نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ ثبت: 210114.

بخاری، صلاح بن مبارک. انیس الطالبیین و عدة السالکین. به‌تصحیح خلیل ابراهیم صاری اوغلی. تهران: کیهان، 1371ش.

بخاری، محمد امین بن میرزا محمد زمان. محیط التواریخ. به‌تصحیح مهرداد فلاح زاده و فروغ حاشابیگی. بریل: لیدن، 2014.

بسطامی، ابن طیفور. حدائق السلاطین فی کلام الخواقین. به‌تصحیح و تحشیۀ سید علی‌اصغر بلگرامی. حیدرآباد: بی‌نا، بی‌تا.

پارسا، خواجه محمد. قدسیه. به‌تصحیح احمد طاهری عراقی. تهران: طهوری، 1354ش.

پاکتچی، احمد، جریان­های تصوف در آسیای مرکزی. تهران: الهدی، 1392ش. (نسخۀ الکترونیک، کتابخانۀ کتابراه)

پژوهنده، لیلا. «گل نوروز»، مقالات و بررسی‌ها 63 (1377ش): 197ـ237.

تنیش، حافظ. تحفۀ شاهی، نسخۀ خطی، کتابخانه و مرکز خراسان شناسی آستان قدس رضوی، شمارۀ ثبت: 2887.

جعفریان، رسول. «رسالۀ تنبیه السلاطین: رابطۀ عارفان و سیاستمداران»، مقالات و بررسی‌های تاریخی، شمارۀ 5 (فروردین 1397): 308ـ287.

جلالی مقدم، مسعود. «احمد کاسانی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج7، تهران: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1375ش.

چرخی، خواجه یعقوب. رسائل. به‌تصحیح محمدنذیر رانجها. بی‌جا: بی‌نا، 2009.

خنجی ، فضل الله بن روزبهان. سلوک الملوک. به‌تصحیح محمدعلی موحد. تهران: نشر خوارزمی، 1362ش.

خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین. تاریخ حبیب السیر. تهران: خیام، 1380ش.

راقم سمرقندی، میرسیدشریف. تاریخ راقم. بنیاد موقوفات ایرج افشار، تهران، 1380ش.

قاسم بن محمد شهر صفایی. انیس الطالبین. نسخۀ خطی، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ ثبت: 9702.

قطغان، محمدیار بن عرب. مسخرالبلاد. به‌تصحیح نادره جلالی، تهران، میراث مکتوب، 1385ش.

کاظم بیگی، محمدعلی و دیگران. «شیوخ نقشبندی و سیاست در دورۀ تیموری»، پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی 52، شمارۀ 1 (بهار و تابستان 1398): 155ـ127.

کاشفی، مولانا فخرالدین علی بن حسین واعظ. رشحات عین الحیات. به‌تصحیح علی‌اصغر معینیان. تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی، 2536 شاهنشاهی.

­­­­­­­­­­­­­­­کاسانی، خواجه احمد، بیست و یک رساله. کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ ثبت:  86688.

کشمی، خواجه محمدهاشم. نسمات القدس. بی‌جا: مکتب نعمانیه، 1310ق.

غوثی شطاری. گلزار ابرار، به‌تصحیح دکتر محمد ذکی. علیگره: بی‌نا، 2001.

لائوست، هنری. «اندیشه و عمل سیاسی ماوردی». حق (مطالعات حقوقی و قضایی) شمارۀ 8 (زمستان 1365): 96ـ37.

مبارک، ابوالفضل. اکبرنامه تاریخ گورکانیان هند. به‌تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385ش.

ملابنائی، کمال الدین علی. شیبانی نامه. به‌تصحیح کازویوکی کوبو. توکیو: بی‌نا،1997.

مولانا شیخ. «خوارق عادات احرار». احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار، به‌تصحیح عارف نوشاهی. تهران: نشر دانشگاهی، 1380 ش.

میرخواند، محمد بن خواند شاه. تاریخ روضة الصفا. به‌تصحیح جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر، 1380ش.

نثاری بخاری، حسن به خواجه. مذکر احباب. به‌تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: نشر مرکز، 1377ش.

نوشاهی، عارف. احوال و سخنان خواجه عبیدالله احرار. تهران: نشر دانشگاهی، 1380ش.

واصفی، زین الدین محمود. بدایع الوقایع. به‌تصحیح الکساندر بلدروف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.

وجیه الدین اشرف. بحر زخار. به‌تصحیح آذرمیدخت صفوی. دهلی نو،2011.

هنری، گلاله. «بازخوانی رابطۀ سیاسی عرفانی بابر گورکانی و احمدخواجگی کاسانی به همراه تصحیح رسالۀ بابریه«. نامۀ فرهنگستان 15، شمارۀ ۱ (پاییز و زمستان ۱۳۹۴): 203ـ246.

- Babadžanov, Bahtijar. ”la Naqshbandiyya sous les premiers Sheybanides”. L’héritage timouride: Iran – Asie centrale – Inde, xve-xviie siècles. 3–4 (1997): 69–90.

- Babadzanof, Bahtijar. “Biographies of Makhdum-i A ‘zam al-Kasani al-Dahbidi, Shaykh of the Sixteenth-Century Naqshbandi”. Manuscripta Orientalia 5, 2 (1999): 3–8.

- Babadzanof, Bahtijar. "Mukhammad Kazi," Islam na territorii byvshei Rossiiskoi imperii, Entsiklopedicheskii slorar', ed. S. M. Prozorov. Moscow: Izdatel'skaya Firma "Voslochnaya literatura", RAN, 1998.

- Babadzanof, Bahtijar. “Zahir al-Din Muhammad Mirza Babur et les Shaykh Naqshbandi de Transoxiane,” Cahiers d’Asie Central 1–2 (1996): 219–226.

- Bartold, Vasily Vladimirovich. Turkestan v ėpokhu mongolʹskago nashestviia. S.-Peterburg:1898.

- Gardner, Victoria. The written representations of a central Asian Sufi shaykh: Ahmad ibn Mawlana Jalal Al-Din Khwajagi Kasani Makhdum-i-Azam (d.1542). Ph.D. diss., University of Michigan, 2006.

- Fletcher, J. “Ahmad Kasani”. Iranica, Vol. I, Fasc. 6, p.649.

- Papas, Alexandre. “Cheikhs et sultans en Asie centrale au XVI^e siècle: Une analyse de la Risâla-yi tanbîh al-salâtîn d’Ahmad Kâsânî Dahbidî”. L’autorité religieuse et ses limites en terres d’islam. Approches historiques et anthropologique. edited by N. Clayer, A. Papas et B. Fliche. 11-31. Brill: 2013.

- Paul, Jurgen. “The Khwajagan at Herat During Shahrukh's Reign”. Afghanistan's Islam: From Conversion to the Taliban. Nile Green, 217-250. California Press, 2017.

- Schwarz, Florian. Unser Weg schließt tausend Wege ein: Derwische und Gesellschaft im islamischen Mittelasien im 16. Jahrhundert, Berlin: 2000.

- Tosun, Necdet. “Kasani”. İslâm Ansiklopedisi. v.24, 532-4. Istanbul: 2001.

- Vyatkin, Sheykhi Dzhuibari. I. Khodzha Islam, v: Turkestanskiye druz'ya, ucheniki i pochitateli. Tashkent: 1927.