بررسی نقش تعامل الگوهای توأم بریدۀ کم‌فشار و رودباد جبهۀ قطبی در رخداد بارش سنگین فروردین‌ماه 1398 در استان لرستان

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 11، دوره 11، شماره 3 - شماره پیاپی 43، مهر 1401، صفحه 225-249   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2021.67237.0

نویسندگان

کوهزاد رئیس پور^{* 1}؛ حسین عساکره²

¹- استادیار اقلیم‌شناسی، گروه جغرافیا، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

²– استاد اقلیم‌شناسی، گروه جغرافیا، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

چکیده

بارش‌های سنگین به‌عنوان عامل مخاطره‌آمیز در بروز سیل، به‌طور مداوم خسارت‌های جبران‌ناپذیری در بیشتر مناطق، ازجمله استان لرستان وارد می‌کند. در این پژوهش به بررسی نقش تعامل الگوهای توأم بریدۀ کم‌فشار و رودباد جبهۀ قطبی در رخداد بارش سنگین فروردین‌ماه 1398 در استان لرستان پرداخته شد. برای نیل به این هدف، از چهار پایگاه داده شامل: فراسنج‌های پایش جوی روزانۀ (نقشه‌های فشار، دما، باد، تاوایی، رطوبت نسبی و ...) پایگاه  NCEP/NCAR با قدرت تفکیک مکانی 5/2 درجه جهت شناسایی الگوهای همدیدی مؤثر بر وضعیت هواشناختی منطقۀ موردمطالعه، نقشه‌های همپوشانی مدل عددی جهانیGFS با قدرت  تفکیک مکانی 13 کیلومتر برای بررسی تطبیقی جریان باد با فراسنج‌های موردمطالعه، داده‌های بارش ماهوارهTRMM  با قدرت تفکیک مکانی 25/0 درجه، جهت پایش توزیع فضایی بارش و داده‌های مشاهداتی ایستگاه هواشناسی خرم‌آباد بر اساس کدهای هواشناسی همدیدی (ww)، در راستای تحلیل وضعیت هوا در هنگام رخداد بارش سنگین، استفاده شد. نتایج حاصله حاکی از ناپایداری و صعود هوای مرطوب، توسط دو واداشت جوی بریدۀ کم‌فشار و رودباد جبهۀ‌قطبی و همگرا شدن جریانات مرطوب از سه کانون رطوبتی شمال اقیانوس هند، دریای سرخ و شرق مدیترانه می‌باشد. این ویژگی‌ها، شرایط همدیدی ـ دینامیکی لازم را برای وقوع بارش سنگین مهیا نمود. البته عوامل محیطی متعدد دیگری، از قبیل اشباع بودن لایه سطحی خاک به دلیل میزان بالای بارش در روزهای قبل از وقوع سیل و ... در تشدید سیل مذکور نقش داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

بریدۀ کم‌فشار؛ رودباد جبهۀ‌قطبی؛ واداشت جوی؛ کانون رطوبتی؛ استان لرستان

مراجع

امیدوار، کمال؛ 1386. بررسی و تحلیل شرایط سینوپتیکی و ترمودینامیکی رخداد بارش در منطقه شیرکوه. پژوهش‌های جغرافیایی. 59. صص 81 – 98.https://www.sid.ir/paper/5402/fa

امیدوار، کمال؛ 1392. واکاوی ترمودینامیکی بارش‌های سنگین ناشی از پدیده سردچال جوی در نواحی مرکزی و جنوبغرب ایران. نشریه جغرافیا و مخاطرات محیطی. 5. صص 1 – 19.

https://geoeh.um.ac.ir/article_26160.html

براتی، غلامرضا؛ مرادی، محمد؛ صابر، قربان؛ 1393. شار رطوبت سنگین‌ترین بارندگی زمستانی در ایران مرکزی. پژوهش‌های دانش زمین. 5 . صص60 - 70.https://esrj.sbu.ac.ir/article_95343.html

پرنده خوزانی، اکرم؛ لشکری، حسن؛ 1390. بررسی سینوپتیکی بارش‌های سنگین در جنوب ایران (مطالعه موردی بارش 31 دسامبر 1984 لغایت 4 ژانویه 1985 حوضه آبریز رودخانه دالکی). مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. 22 (41). صص 123 – 136. https://gep.ui.ac.ir/article_18489.html

حسینجانی، لیلا؛ 1383. شناسایی تیپ‌های هوای مؤثر بر بارش سواحل جنوبی خزر، استاد راهنما: دکتر بهلول - علیجانی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت‌معلم. گروه اقلیم و برنامه‌ریزی محیطی.

https://elmnet.ir/article/10503981-96552

خوشحال دستجردی، جواد؛ 1376. تحلیل و ارائه مدل سینوپتیکی کلیماتولوژی برای بارش‌های بیش از صد میلی‌متر در سواحل جنوبی دریای خزر. استاد راهنما: دکتر هوشنگ قائمی، پایان‌نامه دکتری. دانشگاه تربیت مدرس. دانشکده علوم انسانی. گروه جغرافیا.https://elmnet.ir/article/2096737-6182

رئیس پور، کوهزاد؛ خسروی، محمود؛ طاووسی، تقی؛ شریفی کیا، محمد؛ 1393. بررسی نقش سیستم‌های بریدۀ کم‌فشار در شکل‌گیری گردوغبارهای فراگیر جنوب غرب ایران. نخستین کنفرانس ملی آب و هواشناسی ایران. کرمان.https://civilica.com/doc/209194

زند، مهران؛ سماعی، رنگینه؛ 1396. بررسی مقدار و شدت بارش‌های مولد سیل در حوضۀ آبریز خرم‌آباد. مجله نیواز. 41(96)، صص 1-8. https://nivar.irimo.ir/article_44813.html

سعیدآبادی، رشید؛ آب خرابات، شعیب؛ نجفی، محمد سعید؛ 1394. موقعیت رودباد جبهه‌قطبی در ارتباط با بارش‌های سنگین و شار رطوبت ترازهای پایین غرب ایران. مجله محیط‌شناسی. 41(4)، صص 783 -798.

https://jes.ut.ac.ir/article_57132.html

شادمانی، ناهید؛ نصراصفهانی، محمدعلی؛ قاسمی، احمدرضا؛ 1397. تشخیص منابع تأمین رطوبت و مسیر دقیق حرکت توده‌های هوای مرطوب مؤثر بر بارش‌های سیل‌آسا در غرب و جنوب ایران. مجله ژئوفیزیک ایران. 12(2). صص 50 – 63. https://www.ijgeophysics.ir/article_63596.html

عزیزی، قاسم؛ نیری، معصومه؛ رستمی، شیما؛ 1388. تحلیل همدید بارش‌های سنگین در غرب کشور (مطالعه موردی بارش 16 تا 24 اسفند 1385). فصلنامه جغرافیای طبیعی. 1(4). صص 1 – 13.

https://www.sid.ir/paper/185039/fa

عساکره، حسین؛ رزمی، رباب؛1390. اقلیم‌شناسی بارش شمال‌غرب ایران. جغرافیا و توسعه. 25. صص137 – 158.

https://gdij.usb.ac.ir/article_514.html

علیجانی، بهلول؛ 1395. اقلیم‌شناسی سینوپتیک. انتشارات سمت.

علیجانی، بهلول؛ خسروی، محمود؛ اسمعیل نژاد، مرتضی؛ 1389. تحلیل همدید بارش سنگین ششم ژانویه 2008 در جنوب شرق ایران. نشریه پژوهش‌های اقلیم‌شناسی. 1(3). صص 2 – 17.

https://www.sid.ir/paper/213093/fa

فرج‌زاده، منوچهر؛ کریمی احمدآباد، مصطفی؛ قائمی، هوشنگ؛ مباشری، محمدرضا؛ 1388. چگونگی انتقال رطوبت در بارش زمستانه غرب ایران. مجله مدرس علوم انسانی. 13 (1). صص 193- 217.

https://hsmsp.modares.ac.ir/article-21-7869-fa.html

فرجی سبکبار، حسنعلی؛ حسن‌پور، سیروس؛ ملکیان، آرش؛ 1393. مقایسه کارآیی مدل‌های MCDM در مکان‌یابی پخش سیلاب در محیط GIS. جغرافیا و برنامه‌ریزی. 49. صص 167 – 190.

https://www.sid.ir/paper/203626/fa

قشقایی، قاسم؛ 1375. بررسی اثر فرابار سیبری بر بارش‌های پاییزی سواحل جنوبی دریای خزر. استاد راهنما دکتر بهلول علیجانی. استاد مشاور دکتر زهرا حجازی زاده. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت‌معلم. گروه جغرافیا.https://elmnet.ir/Article/10764754-71771

قویدل رحیمی، یوسف؛ 1390. کاربرد شاخص‌های ناپایداری جوی برای آشکارسازی و تحلیل دینامیک توفان تندری روز 5 اردیبهشت 1389 تبریز. مجله فضای جغرافیایی اهر. 11(34). صص 182 – 208.

https://www.sid.ir/paper/91677/fa

کرمپور، مصطفی؛ معصوم پور سماکوش، جعفر ؛ میری، مرتضی؛ 1392. بررسی الگوهای همدیدی بارش‌های سیل زا در استان لرستان. فصلنامه علمی ـ پژوهشی فضای جغرافیایی. 13(43). صص 99 – 113.

http://geographical-space.iau-ahar.ac.ir/article-1-660-fa.html

گندمکار، امیر؛ 1389. بررسی همدیدی بارش‌های شدید در نواحی جنوبی استان بوشهر. مجله چشم‌انداز جغرافیایی. 4(10). صص 72 – 96.https://jshsp.rasht.iau.ir/article_523233.html

محمدی، بختیار؛ 1388. تحلیل همدید بارش‌های ابر سنگین ایران. استاد راهنما. دکتر سید ابوالفضل  مسعودیان و دکتر محمدرضا کاویانی. پایان‌نامه دکتری. دانشگاه اصفهان. دانشکده علوم انسانی. گروه جغرافیا.

محمدی، حسین؛ فتاحی، ابراهیم؛ شمسی پور، علی اکبر؛ اکبری، مهری؛ 1391. تحلیل دینامیکی سامانه‌های سودانی در رخداد بارش سنگین در جنوب غرب ایران. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 12(24). صص 7 – 24.

https://jgs.khu.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-3-15&sid=1&slc_lang=fa

مرادی، حمیدرضا؛ 1383. نقش دریای خزر در شرایط بارشی سواحل شمال کشور، مجله علوم و فنون دریایی ایران. 3(2). صص 69 – 87.https://www.sid.ir/paper/74728/fa

مسعودیان، سید ابوالفضل؛ 1385. اقلیم‌شناسی همدید و کاربرد آن در مطالعات محیطی. اصفهان. انتشارات دانشگاه اصفهان.

مسعودیان، سید ابوالفضل؛ 1387.  شناسایی شرایط همدید همراه با بارش‌های ابر سنگین ایران. سومین کنفرانس مدیریت منابع ایران. 23 الی 25 مهرماه 1378. دانشگاه تبریز.https://civilica.com/doc/50023

مسعودیان، سید ابوالفضل؛ کاویانی، محمدرضا؛ 1387. اقلیم‌شناسی ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان.

مصطفی‌زاده، رئوف؛ صفریان زنگیر، وحید؛ حاجی، خدیجه؛ 1397. تحلیل الگو و شرایط وقوع بارش‌های منجر به سیل در سال‌های 1383 تا 1393 در استان اردبیل. مجله مخاطرات محیط طبیعی. 15.  صص89-106.

https://jneh.usb.ac.ir/article_3205.html

مظفری، غلامعلی؛ مزیدی، احمد؛ شفیعی شهاب؛ 1396. واکاوی روابط فضایی بارش‌های فرین غرب ایران.مجله جغرافیا و توسعه.15(46). صص 169-184.https://gdij.usb.ac.ir/article_3063.html

مفاخری، امید؛ سلیقه، محمد؛ علیجانی، بهلول؛ اکبری، مهری؛1396 . مخاطرات ناشی از تمرکزگرایی بارش در ایران. جغرافیا و مخاطرات محیطی. 23. صص 143-162.https://geoeh.um.ac.ir/article_31596.html

مفیدی، عباس؛ زرین، آذر؛ 1384. بررسی سینوپتیکی تأثیر سامانه‌های کم فشار سودانی در وقوع بارش‌های سیل زا در ایران. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. 77. صص 58 – 77.

https://profdoc.um.ac.ir/paper-abstract-1021385.html

ملکی، احمد؛ حصادی، همایون؛ پیروزی نژاد، نوشین؛ 1392. برآورد مقادیر سیلاب و ارائه مدل سیل خیزی در حوضه آبخیز رازآور. جغرافیا و برنامه‌ریزی. 46. صص 197 – 213.

https://journals.tabrizu.ac.ir/?_action=articleInfo&article=810&vol=1

نگارش، حسین؛ طاوسی، تقی؛ مهدی نسب، مهدی؛1390. بررسی شدت سیل خیزی حوضه آبریز رودخانه کشکان لرستان، یازدهمین کنگره جغرافیدانان ایران، تهران.https://civilica.com/doc/336446

نوری، حمید؛ غیور، حسنعلی؛ مسعودیان، ابوالفضل؛ آزادی، مجید؛ 1391. بررسی ابرهای مولد بارش‌های فوق سنگین و سنگین سواحل جنوبی خزر. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. 3(47). صص 64 – 78.

https://gep.ui.ac.ir/article_18551.html

 

Ahammed, F., Hewa, G.A., Argue, J.R., 2014. Variability of annual daily maximum rainfall of Dhaka, Bangladesh, Journal of Atmospheric Research. 137.176-182. https:// doi.org/ 10.1016/ j.atmosres.2013.10.013

Cavalcanti, I.F.A., 2012. Large scale and synoptic features associated with extreme precipitation over South America: A review and case studies for the first decade of the 21st century, Journal of Atmospheric Research. 52. 27– 40. https:// doi.org/ 10.1016/ j. atmosres. 2012 .06. 012

Chen Chen, C., Lang Lin, Y., Ning, N., 2011. Orographic effects on localized heavy rainfall events over southwestern Taiwan on 27 and 28 June 2008 during the post-Mei-Yu period, Journal of Atmospheric Research. 101. 595 - 610. https:// doi.org/ 10.1016/ j. atmosres. 2011. 04. 004

Flynn, W. J., Nesbitt, S.W., Anders, A.M., Garg, P., 2019. Mesoscale precipitation characteristics near the Western Ghats during the Indian Summer Monsoon as simulated by a high-resolution 431 regional model. Journal of  Meteorology. 143. 3070 - 3084. https:// doi.org/ 10.1002/qj.3163

Froude, M.J., Petley, D.N., 2018. Global fatal landslide occurrence from 2004 to 2016, Journal of Natural Hazards Earth System Science.18. 2161-2181. https://doi.org/10.5194/nhess-18-2161-2018

Hand, W., Fox, N., Collier, C., 2004. A study of twentieth-century extreme rainfall events in the United Kingdom with implications for forecasting, Journal of Meteorology Applayed. 11. 15-31. https://doi.org/10.1017/S1350482703001117

Hellstrom, C., 2005. Atmospheric conditions during extreme and non-extreme recipitation events in Sweden, Int. Journal of Climatology. 25. 631-648. https://doi.org/10.1002/joc.1119

Krishna, K., 2008. Study of the Intensity of Super Cyclonic Storm GONU Using Satellite Observations, Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation. 112. 108-113. https://doi.org/10.1016/j.jag.2008.11.001

Kuldeep, S., Sushant, K., Raghavendra, A., Seanmilton., Ekkattil, N., 2019. Evaluation of Unified Model Rainfall Forecasts over the WesternGhats and North East states of India, Journal of Geoscince.65. 1-34. https://doi.org/10.5194/gmd-2019-65

Lana, A., Campins, J., Genov´es, A., Jans, A., 2007. Atmospheric patterns for heavy rain events in the Balearic Islands, Journal of Advances in Geosciences. 12. 27-32. https:// doi.org/ 10.5194/ adgeo-12-27-2007

Lang, S., Zeng, X., Shige, S., Takayabu, Y., 2009. relating convective and strati form rain to latent heating, Journal of Climate.  247. 1847-1893. DOI: https:// doi.org/ 10.1175/ 2009JCLI3278.1

Lasat, M., Mart, F., Barrera. A., 2007. From the concept of "Kaltlufttropfen"cold air pool to the cut-off low. The case of September 1971 in Spain as example of their role in heavy rainfalls, Journal of Meteorology Atmosphric Physics. 96. 43-60. https://doi.org/10.1007/s00703-006-0220-9

Lenderink, G., Meijgaard, E., Selten, F., 2009. Intense coastal rainfall in the Netherlands in response to high sea surface temperatures: analysis of the event of August 2006, from the perspective of a change climate, Journal of Climate Dynamic. 32. 19-33. https://doi.org/10.1007/s00382-008-0366-x

Liu, W., Zhang, M., Wang, S., Wang, B., Li, F., Che, Y., 2013. Changes in recipitation extremes over Shaanxi Province, northwestern China, during 1960–2011, Journal of Quaternary International. 313.118-129. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2013.06.033

Mannan, M.A., Chowdhury, M.A.M., Karmakar, S., 2013. Application of NWP model in prediction of heavy rainfall in Bangladesh, Journal of Procedia Engineering. 56. 667-675. https://doi.org/10.1016/j.proeng.2013.03.176

Mohapatra, M., Mohanty, U., 2005. Some characteristics of very heavy rainfall over Orissa during Summer monsoon season, Journal of Earth System Science. 1141. 17-36. https://doi.org/10.1007/BF02702006

Muller,M., 2009. Heavy rains and extreme rainfall-runoff events in Central Europe from 1951 to 2002, Journal of Natural Hazards and earth system Sciences. 9. 441-450. https://doi.org/10.5194/nhess-9-441-2009

Persson, P., Neiman, P., Walter, B., Bao, J.W., Ralph, F.M., 2005. Contributions from California coastal-zone surface fluxes to heavy coastal precipitation: a CALJET Case Study during the strong El Nin˜o of 1998. Journal of  Monthly Weather Review. 133.1175-1198. https://doi.org/10.1175/MWR2910.1

Robert, P., Donald, J., Goseph, R., 1998. investigation of upper – air conditions occurring with heavey summer rain in Utah, Journal of International climatology, 187, 701-723. https://doi.org/10.1002/(SICI)1097-0088(19980615)18:7

Rudari.R., Entekhabi, D., Roth, G., 2004, Large- scale atmospheric patterns associated with mesoscale features leading to extreme precipitation events in Northwestern Italy, Journal of Advances in Water Resources. 28. 601-614. https://doi.org/10.1016/j.advwatres.2004.10.017

Schuenemann, K.C., Cassano, J.J.,  Finnis, J., 2009. Synoptic forcing of precipitation over Greenland: Climatology for 1961-99, Journal of Hydrometeorology. 101. 60-78. DOI: https://doi.org/10.1175/2008JHM1014.1

Sen Roy, S., 2008. A special analysis of extreme hourly precipitation patterns in India, Journal of Climatology. 293. 345 - 355. https://doi.org/10.1002/joc.1763

Sharma,K., Ashrit, R., Bhatla, R., Mitra, A.K., Iyengar, G.R., Rajagopal, E.N., 2017.Skill of Predicting Heavy Rainfall Over India: Improvement in Recent Years Using UKMO Global Model. Journal of Applayed geophysics.174. 4241- 4250. https://doi.org/10.1007/s00024-017-1640-9

Sioutas, M.V., Flocas, H.A., 2003. Hailstorms in northern Greece: synoptic patterns and thermodynamic environment, Journal of Theoretical Climatology. 75.189-202. https://link.springer.com/article/10.1007/s00704-003-0734-8

Tripoli, G.J., Leung, W.Y., Mugnai, A., Smith, E.A., 2008. Impact of above-normal Mediterranean SSTs on heavy rain events, 10th Plinius Conference on Mediterranean Storms, Plinius Conference Abstracts. Vol. 10. 108-123. www.nat-hazards-earth-syst-sci.net/13/2871/2013/

Webster, P., Holland, G., Curry, J., Chang H.R., 2005. Changes in tropical cyclone number, duration, and intensity in a warming environment, Journal of Science. 309. 1844-1853. https://www.science.org/doi/10.1126/science.1116448