خـاطـره‏‌نامه‏‌های فــارسـی گونه‌‏ای رایج در میانِ زندگی‌‏نوشت‎های شخصیِ خاطره‏‌سرشت

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 213، شهریور 1400، صفحه 80-107   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.68758.1040

نویسنده

محبوبه شمشیرگرها^*

استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ‏ایران، گروه پژوهش‌‏های ایران‏‌شناسی و اسلام‌‏شناسی

چکیده

زندگی‎نوشت‎های فارسی در مفهومی کلی، انواع نوشتارهای مشتمل بر روایتی واقع‏‌گرایانه از زندگی ایرانیان را دربرمی‌‏گیرد که با بیش از یک‌‏ونیم قرن سابقه، گستره آن همچنان رو به فزون است. می‏‌توان در کلی‏‌ترین تقسیم در راستای شناخت گونه‌‏های فرعی زندگی‎نوشت‎های شخصی، انواع حاصل از شیوه خاطره‎نویسی را مشتمل بر «تک‌‏خاطره»، «مجموعه تک‏‌خاطرات»، «خاطره‌‏نامه»، «اتوبیوگرافی» و «وقایع‎نامه شخصی» دانست که شناخت خاطره‏‌نامه‌‏ها و طبقه‌‏بندی گونه‌‏های آن، موضوع نوشتارِ پیش رو است. «خاطره‏‎نامه» (memoir) ‏نوعی زندگی‏نوشتِ شخصیِ خاطره‎سرشت است که به شرح مکتوب فرد درباره تنها بخشی برجسته از زندگی و تجربیاتش اختصاص دارد. خاطره‌‏‏‏‏‏‏‏نامه‏‌ها اغلب از سوی افراد مشهور، سیاستمداران، نظامیان ‏و صاحبان حرفه‌‏های اثرگذار به نگارش درمی‌‏آیند. در خاطره‏‌نامه‏‏ ترتیب خطی زمان و پیوستگی رویدادها در بافتی سلسله‌‏وار رعایت می‎شود و در شکل موفق آن با قوس احساسی و شخصی همراه است. شباهت میان این نوع نوشتاری و اتوبیوگرافی چنان است که حتی در غرب نیز وجوه تمایز آن‌ها به‌درستی شناخته و رعایت نمی‌‏شود؛ درحالی‌که منتقدان تأکید دارند که در اتوبیوگرافی، نویسنده، هدف است؛ حال آنکه در خاطره‏‎نامه، هدف، نه شخص نویسنده، بلکه رویداد/رویدادهای پیرامونیِ اوست. برجستگی نقش اجتماعی خاطره‏‎نامه در مقایسه با اتوبیوگرافی و قصد آن در ترسیم رویداد، دوره، گروه یا طبقه‌‏ای خاص موجب شده تا عمده خاطره‌‏نامه‌‏نویسان از شخصیتی تاریخی‌‏اجتماعی برخوردار باشند. مقاله پیش رو در پی ملاحظه صدها زندگی‏‌نوشت، به بازشناخت، معرفی، بیان ویژگی‏‌های برجسته این نوع و ذکر مصادیقی از آن اختصاص یافته است.

کلیدواژه‌ها

خودسرگذشت‎نامه‏‌ها؛ خاطرات؛ اسناد تاریخی؛ انواع ادبی

مراجع

اب‍وطال‍ب ب‍ن م‍ح‍م‍د اص‍ف‍ه‍ان‍ی. (۱۳۹۶). م‍س‍ی‍ر طال‍ب‍ی‌: س‍ف‍رن‍ام‍ه م‍ی‍رزا اب‍وطال‍ب‌خ‍ان (۱۲۱۳ - ۱۲۱۸ق‌)/ ابوطالب‌بن‌محمد اصفهانی‏‫. ب‍ه‌ک‍وش‍ش ح‍س‍ی‍ن خ‍دی‍وج‍م‌. ت‍ه‍ران‌: ش‍رک‍ت ان‍ت‍ش‍ارات ع‍ل‍م‍ی و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌.

اربابی، بهداد. (۱۳۷۷). فتنه دور قمری (خاطرات زندان). تهران: ما.

افتخارزاده، یحیی. (۱۳۷۷). ن‍ظمیه در دوره پ‍ه‍ل‍وی (ش‍ه‍ریور ۱۳۲۰ - آب‍ان ۱۳۵۵)؛ خ‍اطرات س‍رل‍ش‍ک‍ر ب‍ازن‍ش‍س‍ت‍ه پ‍لیس یحیی اف‍ت‍خ‍ارزاده. تهران: اشکان، هیرمند.

انوشه، حسن. (۱۳۷۶). فرهنگنامه ادب فارسی (گزیده اصطلاحات، مضامین و موضوعات ادب فارسی). به سرپرستی حسن انوشه. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

بدیع‎زادگان، جواد. (۱۳۸۰). گلبانگ محراب تا بانگ مضراب. تهران: نشر نی.

پ‍س‍ی‍ان‌، ن‍ج‍ف‍ق‍ل‍ی. (۱۳۷۰). واق‍ع‍ه اع‍دام ج‍ه‍ان‍س‍وز و ری‍ش‍ه‌ه‍ای س‍ی‍اس‍ی و اج‍ت‍م‍اع‍ی آن. ن‍وش‍ت‍ه ن‍ج‍ف‍ق‍ل‍ی پ‍س‍ی‍ان‌. ت‍ه‍ران‌: م‍دب‍ر.

ت‍اج‌ال‍سل‍طن‍ه. (۱۳۶۱). خ‍اطرات ت‍اج‌ال‍س‍ل‍طن‍ه‌. ب‍ه‌ک‍وش‍ش م‍ن‍ص‍وره ات‍ح‍ادیه (ن‍ظام م‍افی‌)، س‍ی‍روس س‍ع‍دون‍دیان‌. ت‍ه‍ران‌: نشر تاریخ ایران.

تفضلی، جهانگیر. (۱۳۷۶). خاطرات جهانگیر تفضلی. به کوشش یعقوب توکلی. ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اس‍لام‍ی‌، ح‍وزه ه‍ن‍ری‌، دف‍ت‍ر ادب‍ی‍ات ان‍ق‍لاب اس‍لام‍ی‌.

خ‍ان‍ب‍اب‍ا ت‍ه‍رانی‌، م‍ه‍دی. (۱۳۸۰). ن‍گ‍اهی از درون ب‍ه ج‍ن‍ب‍ش چ‍پ ایران‌: گ‍ف‍ت‍گ‍وی ح‍مید ش‍وک‍ت ب‍ا م‍ه‍دی خ‍ان‍ب‍اب‍ات‍ه‍رانی. ب‍ا م‍ق‍دم‍ه غ‍لام‍رض‍ا ن‍ج‍اتی‌. ت‍ه‍ران‌: ان‍ت‍ش‍ار.

خ‍ان‌م‍ل‍ک‌س‍اس‍انی، سیداحمد. (۱۳۵۴). یادب‍وده‍ای س‍ف‍ارت اس‍ت‍ان‍ب‍ول‌. تهران: بابک.

درخ‍ش‍انی‌، ع‍لی‌‌اک‍ب‍ر. (۱۳۸۴). ۲۱ آذر ۱۳۲۴ ت‍ش‍کیل ف‍رق‍ه دم‍وک‍رات آذرب‍ایج‍ان و ن‍ق‍ش س‍ی‍دج‍ع‍ف‍ر پ‍ی‍ش‍ه‌‌وری در آن‌: خ‍اطرات س‍رتیپ ع‍لی‌‌اک‍ب‍ر درخ‍ش‍انی ب‍ه ان‍ض‍ام م‍ت‍ن ک‍ام‍ل م‍ح‍اک‍م‍ات و اس‍ن‍اد. تحقیق، تدوین و ویراس‍ت‍ه ش‍اه‍رخ ف‍رزاد. ت‍ه‍ران‌: ش‍ی‍رین‌.

دهخدا، علی‏اکبر. (1373). لغت‏نامه دهخدا، زیرنظر سیدجعفر شهیدی، تهران: روزنه.

دهقانی، اشرف. (۱۳۵۷). در ح‍م‍اس‍ه م‍ق‍اوم‍ت‌: چریک فدائی خلق رفیق اشرف دهقانی سخن می‌‏گوید. تهران: جنبش.

رستگار فسایی، منصور. (۱۳۸۰). انواع نثر فارسی. تهران: سمت.

رضوانیان، قدسیه. (۱۳۸۸). از سرگذشت‌نویسی به داستان‌نویسی. بابلسر: دانشگاه مازندران.

رضوی، سیدابوالحسن. (۱۳۹۰). ما را به سخت‌جانی خود این گمان نبود: ماجراهای خواندنی و منحصربه‌فرد سید ابوالحسن رضوی نماینده دوره‌های ۱۰-۱۶ مجلس شورای ملی. ابوالحسن رضوی؛ به اهتمام هرمز همایون‌پور. تهران: کتاب روشن.

رف‍ی‍ع‌، ج‍لال. (۱۳۸۲). از دانشگاه تهران تا شکنجه‌گاه ساواک: روایت مبارزات دانشجویی و حکایت کمیته مشترک ضد خرابکاری. گ‍ف‍تگ‍و با ج‍لال رف‍ی‍ع‌. ت‍ه‍ران‌: م‍وزه ع‍ب‍رت ای‍ران.

زندفر، فریدون. (۱۳۸۳). ایران و جهانی پرتلاطم؛ خاطراتی از دوران خدمت در وزارت امور خارجه 1326-1359. تهران: آبی.

زهتاب‎فرد، رحیم. (۱۳۷۳). خاطرات در خاطرات. تهران: ویستار.

سپهری، ایرج. (1372). خاطرات رفیق کارگر، فدائی شهید، ایرج سپهری (از جبهه نبرد فلسطین). بی‏جا: اوختای.

س‍ل‍طانی‌، م‍ح‍م‍دطاه‍ر. (۱۳۸۴). خ‍اطرات س‍ل‍طانی از ق‍ص‍ر ش‍یرین ت‍ا ق‍ص‍ر ق‍ج‍ر: گ‍زارش ش‍ادروان م‍ح‍م‍د طاه‍ر س‍ل‍طانی از واق‍ع‍ه دس‍ت‍گیری و زن‍دان و ت‍ب‍عید س‍ران ک‍رد، ل‍ر، ب‍خ‍تیاری‌، ق‍ش‍ق‍ای‍ی و ب‍ل‍وچ. (۱۳۱۰ - ۱۳۲۰ خ‍ورشیدی‌). ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام م‍ح‍م‍دع‍لی س‍ل‍طانی‌؛ ویراس‍ت‍ار آرش ام‍ج‍دی‌. ت‍ه‍ران‌: س‍ه‍ا.

س‍ن‍ج‍ر، ف‍ری‍دون. (۱۳۷۰). ح‍اص‍ل چ‍ه‍ل س‍ال خ‍دم‍ت ۱۳۱۶ - ۱۳۵۵: خ‍اطرات‍ی م‍ج‍م‍ل از پ‍اره‌ای ن‍اه‍ن‍ج‍اری‍‌ه‍ای ت‍ل‍خ در گ‍ذش‍ت‍ه ن‍ی‍روی ه‍وائ‍ی. ن‍وش‍ت‍ه ف‍ری‍دون س‍ن‍ج‍ر. ت‍ه‍ران‌: پ‍روی‍ن‌.

ش‍اهی‌، ع‍زت‌ال‍ل‍ه. (۱۳۸۵). خ‍اطرات ع‍زت ش‍اهی‌. تدوین و ت‍ح‍قیق م‍ح‍س‍ن ک‍اظمی؛ برای دفتر ادبیات انقلاب اسلامی [سازمان تبلیغات اسلامی]، حوزه هنری. ت‍ه‍ران‏‫: ش‍رک‍ت ان‍ت‍ش‍ارات س‍وره م‍ه‍ر.

ش‍ف‍ی‍ع‍ی‌، م‍ح‍م‍دش‍ف‍ی‍ع. (۱۳۸۴). واق‍ع‍ه س‍ی‍اس‍ی لار در س‍ال ۱۳۲۸ ش‍م‍س‍ی‌. ش‍ی‍راز: ای‍لاف‌.

شمشیرگرها، محبوبه. (۱۳۹۷). «انواع زندگی‏نوشت‏های فارسی». ادبیات پارسی معاصر. سال هشتم. شماره اول. بهار و تابستان. صص۴۳-۷۰.

غ‍ف‍اری‌، پ‍روی‍ن. (۱۳۷۶). ت‍ا س‍ی‍اه‍ی در دام ش‍اه. پ‍روی‍ن غ‍ف‍اری‌. تهران: م‍رک‍ز ت‍رج‍م‍ه و ن‍ش‍ر ک‍ت‍اب‌.

فارسی، جلال‎الدین. (۱۳۷۳). زوایای تاریک، در برگیرنده خاطرات جلال الدین فارسی، تهران: حدیث: س‍ازم‍ان ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اس‍لام‍ی‌، ح‍وزه ان‍دی‍ش‍ه و ه‍ن‍ر اس‍لام‍ی‌.

فرخ، مهدی. (۱۳۴۷). خاطرات سیاسی فرخ. باهتمام و تحریر پرویز لوشانی، ۲ج، تهران: امیرکبیر.

فیروزکوهی، نعمت‎الله. (۱۳۷۳). آنسوی دیوار. بی‏جا: نعمت‏الله فیروزکوهی.

کادن، جان آنتونی. (۱۳۸۰). فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد. ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: شادگان.

ک‍لان‍ت‍ر، م‍ح‍م‍د ب‍ن اب‍وال‍ق‍اس‍م. (۱۳۲۵). روزن‍ام‍ه م‍ی‍رزا م‍ح‍م‍د ک‍لان‍ت‍ر فارس‌: ش‍ام‍ل وق‍ای‍ع ق‍س‍م‍ت‌های ج‍ن‍وب‍ی ای‍ران. تهران: شرکت سهامی چاپ.

م‍تین دف‍ت‍ری، احمد. (۱۳۲۴). دخالت مستقیم دولت در اقتصاد کشور: خاطراتی چند از دوره زمامداری نویسنده در سال اول جنگ. تهران: بی‏نا.

مدرسی، فاطمه. (۱۳۹۰). فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مستوفی، اسد. (۱۳۸۰). مویه‏‌های‏ غریبانه (خاطرات مستوفی). تهران: الهدی.

مقدادی، بهرام. (۱۳۹۳). دانشنامه نقد ادبی از افلاطون تا به امروز. تهران: چشمه.

نظری (غازیانی)، حسن. (۱۳۷۱). گماشتگی‌‏های‏ بدفرجام. تهران: ۱۳۷۱.

واح‍دی‌، م‍ح‍م‍د. (۱۳۸۱). خ‍اطرات ش‍هید سیدم‍ح‍م‍د واح‍دی از ف‍دائیان اس‍لام‌. ت‍دوین م‍ه‍ن‍از میزب‍انی‌. ت‍ه‍ران‌: م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب اس‍لامی‌.

El-zein, Abbas (2009). Interpreting oneself: on memoires, essays, fiction, and writing, Talk at Macquarie University English Department, 11 May 2009

Encyclopedia of life writing: autobiographical and biographical forms‏ (2001), editor Margaretta Jolly, London‏: Chicago‏; Fitzroy Dearborn.

Silverman, Sue William (2009). Fearless Confessions: A Writer's Guide to Memoir, US: University of Georgia Press.

www.britannica.com

 Silverman, Sue William,"The Meandering River: An Overview of the Subgenres of Creative Nonfiction", in: http://www.suewilliamsilverman.com.