تدوین و اولویت‌بندی راهبردهای پابرجا مبتنی بر سناریوهای باورپذیر افزایش تاب‌آوری کالبدی شهر تهران در برابر زلزله (نمونه موردی: منطقه 10)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 13، دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 41، اردیبهشت 1401، صفحه 235-254   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2021.70939.1077

نویسندگان

امین لطیفی¹؛ کرامت اله زیاری^{* 2}؛ سید مجید نادری³

¹دانشجوی دکتری تخصصی شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استاد برنامه‌ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

³استادیار شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران غرب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر در نظر دارد تا با تکیه بر عوامل کلیدی مؤثر بر تاب‌آوری کالبدی در بافت‌های فرسوده شهری و با بهره‌گیری از رویکرد سناریونگاری، سناریوهای افزایش تاب‌آوری کالبدی منطقه 10 شهر تهران در برابر زلزله را موردبررسی قرار داده و بر اساس سناریوهای باورپذیر به تدوین و اولویت‌بندی راهبردهای پابرجا در راستای افزایش تاب‌آوری کالبدی محدوده موردمطالعه در افق 1404 بپردازد. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و به دنبال پاسخ به این سؤال است که راهبردهای پابرجا و مطلوبی که بتوانند تاب‌آوری کالبدی محدوده موردمطالعه در برابر زلزله را در افق 1404 تضمین کنند کدامند؟ بدین منظور برای تدوین چارچوب نظری، ابتدا با استفاده از روش اسنادی، ادبیات و مبانی نظری موضوع بیان شده و سپس با تکیه بر تکنیک پویش محیطی، داده‌های تجربی مستخرج گردیده است. جامعه آماری این تحقیق شامل 20 نفر از خبرگان و متخصصین شهری بوده و روش نمونه‌گیری، هدفمند است. در گام اول، پس از تعیین وضعیت‌های احتمالی عوامل کلیدی و وزن‌دهی به آن‌ها توسط خبرگان، داده‌های لازم وارد نرم‌افزار  ScenarioWizardشدند و سناریوهای قوی، ضعیف و باورپذیر از این نرم‌افزار مستخرج گردیدند. در گام بعدی با تحلیل عوامل داخلی و خارجی مرتبط با تاب‌آوری کالبدی نمونه موردمطالعه، راهبردهای پژوهش در قالب روش SWOT و بر اساس سناریوهای باورپذیر ارائه شدند و درنهایت با استفاده از تکنیک ماتریس کمی برنامه‌ریزی استراتژیک (QSPM)، راهبردهای پابرجا به‌منظور افزایش تاب‌آوری کالبدی محدوده موردمطالعه، احصاء و اولویت‌بندی شدند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد چنانچه منطقه 10 شهر تهران قصد داشته باشد تا به سمت افزایش و ارتقای تاب‌آوری کالبدی در برابر آسیب‌های ناشی از مخاطرات طبیعی همچون زلزله قدم بردارد، تکیه بر راهبردهای پابرجای تدافعی اجتناب‌ناپذیر و الزامی است.

کلیدواژه‌ها

راهبردهای پابرجا؛ سناریوهای باورپذیر؛ تاب‌آوری کالبدی؛ زلزله؛ منطقه 10 تهران

مراجع

آراسته، مژگان؛ باغبان، امیر؛ باغبان، ساجده؛ 1399. شناسایی عوامل کلیدی مؤثر بر تاب‌آوری شهری با رویکرد آینده‌نگاری (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر مشهد). فصلنامه علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی توسعه کالبدی، دوره 7. شماره 18، صص 63-78.

https://doi.org/10.30473/PSP.2020.7007

اسلاتر، ریچارد؛ 1386. دانش واژه آینده‌‌پژوهی. ترجمه کرامت‌زاده، عبدالحمید؛ محمدرضا، فرزاد و ناظمی، امیر، مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی. تهران.

پوراحمد، احمد؛ زیاری، کرامت‌اله؛ ابدالی، یعقوب؛ اله‌قلی‌پور، سارا؛ 1398. تحلیل معیارهای تاب‌آوری در بافت فرسوده شهری در برابر زلزله با تأکید بر تاب‌آوری کالبدی (مورد: منطقه 10 شهرداری تهران)، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. شماره 36. صص 1-21.

https://doi.org/20.1001.1.22285229.1398.10.36.1.3

تقوایی، آزیتا؛ رادفر، رضا؛ ناظمی اشنی، امیر؛ 1395. پابرجایی راهبردهای مشارکت اقتصادی دانشگاه‌ها در کشور با استفاده از روش سناریو، چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در مدیریت. اقتصاد و علوم انسانی، تهران. صص 21-37.

https://www.sid.ir/fa/seminar/ViewPaper.aspx?ID=49741

تقی‌زاده، حسین؛ احمدنیا حلیمه‌‌جانی، احمد؛ 1400. نقش برنامه‌ریزی شهری در مواجهه با بحران طبیعی در شهر رشت، فصلنامه علمی تخصصی رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری. دوره 5. شماره 55. صص 188-201.

http://majournal.ir/index.php/ma/article/view/726

داداش‌پور، هاشم؛ عادلی، زینب؛ 1394. سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعه شهری قزوین، دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت بحران. دوره 4. شماره 2. صص 73-84.

https://doi.org/20.1001.1.23453915.1394.4.2.6.6

رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ حسینی، سید مصطفی؛ 1394. سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی اجتماع‌های شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: محله‌های شهر تهران). فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های جغرافیایی انسانی. دوره 47. شماره 4. صص 609-623.

https://doi.org/10.22059/JHGR.2015.51228

رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا؛ صادقلو، طاهره؛ 1397. تاب‌آوری اجتماعات محلی در برابر مخاطرات محیطی. چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

ساسان‌پور، فرزانه؛ سلیمانی، محمد؛ ضیائیان، پرویز؛ دلفان‌آذری، زهرا؛ 1394. جایگاه محله در توسعه پایدار شهر (مطالعه موردی: محله‌های منطقه 10 شهرداری تهران). فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های جغرافیایی انسانی، دوره 47، شماره 1، صص 159-176.

https://doi.org/10.22059/JHGR.2015.51280

سرایی، محمدحسین؛ علیزاده شورکی، یحیی؛ 1398. برنامه‌ریزی پابرجا مبتنی بر سناریونویسی در حوزه گردشگری اجتماعی پایدار (مطالعه موردی: شهر میبد)، دو فصلنامه جغرافیای اجتماعی شهری. دوره 6. شماره 15. صص 1-17.

https://doi.org/10.22103/JUSG.2019.1988

عظیمی، محدثه؛ پورعزت، علی‌اصغر؛ 1397. بررسی امکان سناریوپردازی برای مدیریت بحران در شهر تهران (موردمطالعه: زلزله). فصلنامه علمی راهبرد. دوره 27. شماره 88. صص 61-81.

https://doi.org/20.1001.1.10283102.1397.27.3.3.1

فیروزی، محمدعلی؛ محمدی ده‌چشمه، مصطفی؛ شمسایی زفرقندی، فتح‌اله؛ سعیدی، جعفر؛ 1399. شناسایی پیشران‌های مؤثر بر تاب‌آوری شهرهای مرزی (مطالعه موردی: شهر آبادان)، نشریه بین‌المللی جغرافیا. سال هجدهم. شماره 66. صص 73-91.

https://doi.org/20.1001.1.27172996.1399.18.3.5.4

قاسمی، رضا؛ امیدوار، بابک؛ بهزادفر، مصطفی؛ 1399. مطالعه اثربخشی راهبردهای «فنی- کالبدی» و «اجتماعی- اقتصادی» در بهبود تاب‌آوری شهری در برابر زلزله. مجله پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری. دوره 8. شماره 1. صص 99-114.

https://doi.org/10.22059/JURBANGEO.2019.278571.1080

لطیفی، امین؛ زیاری، کرامت‌اله؛ نادری، سید مجید؛ 1400. تبیین مؤلفه‌های کلیدی افزایش تاب‌آوری کالبدی شهر تهران در برابر زلزله با رویکرد تحلیل ساختاری (نمونه موردی: منطقه 10). نشریه علمی- پژوهشی جغرافیا و مخاطرات محیطی. دوره 10. شماره 1. صص 161-182.

https://doi.org/10.22067/GEOEH.2021.69072.1026

ملک‌زاده، ندا؛ بزاززاده، مهدی؛ رفیعیان، مجتبی؛ 1395. شناسایی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعه شهری با رویکرد آینده‌نگاری (مطالعه موردی: کلان شهر کرج)، دو فصلنامه جغرافیا و توسعه فضای شهری. دوره 3. شماره 2. صص 35-52.

https://doi.org/10.22067/GUSD.V3I2.49479

منزوی، مهشید؛ سلیمانی، محمد؛ تولایی، سیمین؛ چاوشی، اسماعیل؛ 1389. آسیب‌پذیری بافت‌های فرسوده بخش مرکزی شهر تهران در برابر زلزله (مورد: منطقه 12). فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های جغرافیایی انسانی. دوره 42. شماره 73. صص 1-18.

https://jhgr.ut.ac.ir/article_24467.html

مهندسان مشاور بوم سازگان؛ 1385. گزارش طرح جامع (راهبردی- ساختاری) شهر تهران.

 

Alexander, D.E., 2013. Resilience and disaster risk reduction: An etymological journey. Natural Hazards and Earth System Science.https://doi.org/10.5194/nhess-13-2707-2013

Cutter, S. L., 2015. The Landscape of Disas ter Resilience Indicators in the USA. Natural Hazards, 80, 741–758.https://doi.org/10.1007/s11069-015-1993-2

Dixon, T., Eames, M., Britnell, J., Watson, G. B., & Hunt, M., 2019. Urban retrofitting: Identifying disruptive and sustaining technologies using performative and foresight techniques. Technological Forecasting and Social Change, 89, 131-144.

https://doi.org/10.1016/j.techfore.2013.08.027

Feofilovs, M., & Romagnoli, F., 2020. Assessment of Urban Resilience to Natural Disasters with a System Dynamics Tool: Case Study of Latvian Municipality, Journal of Environmental and Climate Technologies, vol. 24, No. 3, pp. 249–264.https://doi.org/10.2478/rtuect-2020-0101

Grubler, A. Ermoliev, Y. Kryazhimskiy, A., 2015. Coping with uncertainties-example of modeling approaches at IIASA. Technological Forecasting and Social change. 98:213-222.

https://doi.org/10.1016/j.techfore.2015.06.004

Jorm, A., 2015. Using the Delphi expert consensus method in mental health research, Australian & NewZealand Journal of Psychiatry, Volume 10, 887-897.

https://doi.org/10.1177/0004867415600891

Lee, K. Chun, H. Song, J., 2018. New Strategies for Resilient Planning in response to Climate Change for Urban Development, Procedia Engineering, No 212 , 840–846.

https://doi.org/10.1016/j.proeng.2018.01.108

Mahmud, J., 2012. City foresight and development planning case study: Implementation of scenario planning in formulation of the Bulungan development plan, Journal of Futures, Volume 43, Netherlands, 697–706.https://doi.org/10.1016/j.futures.2011.05.011

Ravetz, J. Miles, I. D., 2017. Foresight in cities: on the possibility of a “strategic urban intelligence”. foresight, 18(5), 469-490.https://doi.org/10.1108/FS-06-2015-0037

Robinson, T. R., 2020. Scenario ensemble modelling of possible future earthquake impacts in Bhutan, Journal of  Natural Hazards, Volume 103, 3457-3478.

https://doi.org/10.1007/s11069-020-04138-x

Schwartz, P., 1996. The art of the long view: Planning for the future in an uncertain world. New York, NY: Currency Doubleday. 272 p.

UN-Habitat , 2019. Summary report of the Expert Group Meeting for the Future of Asian and Pacific Cities report, Chapter 1: Urban and Territorial Planning. Nanjing: UN-Habitat and others.