سـتیـز تـفسـیـری با روایـات ملـی و حمـاسـی ایـرانی

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 213، شهریور 1400، صفحه 109-121   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.68823.1044

نویسنده

مجتبی مجرّد^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بجنورد

چکیده

یکی از مهم‌ترین کارکردهای روایات و حماسه‌های ملی، هویت‌بخشی است. نهادهای قدرت به‌مثابۀ گردانندگان نظام اجتماعی همواره در پی کسب مشروعیت بوده‌اند. هویت ملی، مذهب، باورهای ایدئولوژیک و استفاده از خرد جمعی از مهم‌ترین عناصر مشروعیت‌بخش به شمار می‌آید. گاهی این عناصر با یکدیگر در تعارض قرار می‌گیرند و نهاد قدرت مجبور می‌شود یک یا چند عنصر را برجسته و عناصر دیگر را کم‌رنگ یا بی‌رنگ کند. در تاریخ فرهنگی ایران می‌توان نمودهای گوناگون این تعارض‌ها را به نظاره نشست. در این مقاله برآنیم تا نشان دهیم چگونه نهادهای غیر ایرانی قدرت، برای مشروعیت‌بخشیدن به خود، کوشیده‌اند تا عناصر هویتی ایرانی را با ساخت و تثبیت پاره‌ای تفسیرهای دینی ناروا و ناسازگار سست کنند. این تلاش‌ها به‌تدریج میراثی از تفسیرهای نادرست را بر جای نهاده که سبب پیدایش نزاع‌ها و درگیری‌های هویتی شده است. ما می‌کوشیم با بررسی یکی از شأن نزول‌های آیۀ 6 سورۀ لقمان- که با عنوان «لهو الحدیث» مشهور است- نشان دهیم که چگونه نهادهای غیر ایرانی قدرت کوشیده‌اند روایات حماسی و قومی ایرانی را با تفسیرهای ناروا سست سازند و از این فرصت برای بسط قدرت خود سودجویی کنند.

کلیدواژه‌ها

تفسیر قرآن؛ لهو الحدیث؛ شاهنامه؛ رستم و اسفندیار

مراجع

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی بن محمد. (1404 ق.). زادالمسیر فی علم التفسیر. بیروت: المکتب الاسلامی.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی. (1408 ق.). روض الجنان و روح الجنان. به کوشش و تصحیح دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر محمدمهدی ناصح. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418 ق.). انوار التنزیل و اسرار التاویل. اعداد و تقدیم محمد عبدالرحمن المرعشلی. بیروت: داراحیاء التراث العربیه.

حاکم نیسابوری، محمد بن عبدالله. (1411 ق.). المستدرک علی الصحیحین. تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.

حقی بروسوی، اسماعیل. (بی‌تا). تفسیر روح البیان. بیروت: دارالفکر.

خالقی مطلق، جلال. (1377 ش.). «در پیرامون منابع فردوسی». ایران شناسی. سال دهم. شماره3: صص512- 539.

ریاحی، محمدامین. (1380 ش.). فردوسی. تهران: طرح نو.

ربیع. (1388 ش.). علی‌نامه. نسخه‌برگردان به قطع اصل نسخۀ خطی شمارۀ 2562 کتابخانۀ موزۀ قونیه (ترکیه). با مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی، محمود امیدسالار.

زمخشری، جار الله محمود بن عمر. (1407 ق.). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. رتبه و ضبطه و صححه محمد عبدالسلام شاهین. بیروت دارالکتاب العربی.

سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد. (1380 ش.). تفسیر سورآبادی. به تصحیح سعیدی سیرجانی. تهران: فرهنگ نشر نو.

طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن. (1372 ش.). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. طهران: ناصرخسرو.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1412 ق.). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفة.

. (1356 ش.). ترجمه تفسیر طبری. به تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی. تهران: توس.

طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

طرابلسی، شمس الدین محمد بن محمد بن عبدالرحمن. (1423 ق.). مواهب الجلیل لشرح مختصر الخلیل. تحقیق زکریا عمیرات. دارعالم الکتب.

فاکهی، محمد بن اسحاق. (1424 ق.). اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه. دراسة و تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش. مکه: مکتبة الاسدی.

فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. (1420 ق.). مفاتیح الغیب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

قزوینی رازی، عبدالجلیل. (1358 ش.). کتاب النقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض. تهران: انجمن آثار ملی.

ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب. (بی‌تا). النکت و العیون. تحقیق السید بن عبدالمقصود بن عبدالرحیم. بیروت: دارالکتب العلمیه.

مجرد، مجتبی. (1397). «کارکرد منابع جانبی در نقد و تصحیح متون با تکیه بر نقش ولی‌نامه در تصحیح تذکرة الاولیای عطار». متن‌شناسی ادب فارسی. شماره3(پیاپی 39). صص 109-120.

متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین. (1410 ق.). کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال. تحقیق بکری حیانی، صفوة السقا. موسسة الرسالة.

مقدسی، محمد بن طاهر. (1416 ق.). ذخیرة الحفاظ. تحقیق د. عبدالرحمن الفریوائی. ریاض: دارالسلف.

میبدی، رشید الدین. (1371 ش.). کشف الاسرار و عدة الابرار. به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

نسفی، ابوحفص نجم الدین محمد. (1367 ش.). تفسیر نسفی. به تصحیح دکتر عزیزالله جوینی. تهران: سروش.

نیشابوری، محمود بن ابوالحسن. (1415 ق.). ایجاز البیان عن معانی القرآن. دراسه و تحقیق د. حنیف بن حسن القاسمی. بیروت: دارالغرب الاسلامی.

واحدی نیشابوری، ابوالحسن علی بن احمد. (484 ق.). اسباب النزول. دستنویس شماره 61 کتابخانۀ سلیمانیه ترکیه. به خط احمد بن محمد قاینی در مدرسة نظامیة بغداد در سال 484 قمری.

همایی، جلال الدین. (1314 ش.). «شعوبیه (مخالفت شعوبیه با دین اسلام)». مجله مهر. سال سوم. شماره 1: 65-71.