شاخصه‌های قلم نستعلیق نزد خوش‌نویسان شیراز در دورۀ قاجار

تاریخ و فرهنگ

مقاله 9، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 221-199   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.70455.1046

نویسندگان

مجیدرضا مقنی پور^{* 1}؛ محسن گل آرایش²؛ محمدصادق میرزاابوالقاسمی¹

¹استادیار بخش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

²کارشناسی ارشد پژوهش هنر، موسسه آموزش عالی هنر شیراز

چکیده

در میان خطوط اسلامی، خط نستعلیق به‌عنوان دومین قلمی که شاکلۀ‌ آن متکی بر دور و انحنا است، از ابداعات خاص ایرانیان به‌شمار می‌رود. در این میان، شیراز در دورۀ قاجار به‌‌عنوان یکی از مراکز اصلی این خط معرفی شد؛ به‌طوری‌که شمار قابل ملاحظه‌ای از هنرمندان خوش‌نویس شیرازی، در این دوره، چه در شیراز و چه در پایتخت، هر یک مروج سبک و شیوه‌ای خاص در نستعلیق بودند. پژوهش پیش‌رو با روشی توصیفی‌ـ ‌تحلیلی به بررسی شاخصه‌های قلم نستعلیق در شیراز عصر قاجار می پردازد. در این فرآیند، ضمن واکاوی نقش خوش‌نویسان شیرازی در گسترش خط نستعلیق، ویژگی‌های شاخص قلم چهار خوش‌نویس برجستۀ شیرازی عصر قاجار یعنی آقافتحعلی حجاب شیرازی، میرزا علی‌نقی‌ شیرازی، میرزا اسدالله شیرازی و محمدحسین شیرازی را آشکار می‌سازد.
 

کلیدواژه‌ها

خوش‌نویسی؛ نستعلیق؛ دورۀ قاجاریه؛ شیراز

مراجع

احسنت، قاسم. میرعماد تا حجاب شیرازی. شیراز: افق پرواز، 1386ش.

اسحاق­زاده، روح­الله و حمید صادقیان، الهام روحانی اصفهانی. «مقایسۀ ارتباطات بصری در خط نستعلیق بین دو شیوۀ صفوی و معاصر (میرعماد و امیرخانی)». هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا)، شمارۀ 23 (1397ش): 35ـ46.

بیانی، مهدی. آثار و احوال خوش‌نویسان. تهران: علمی، 1363ش.

پاک‌راد، امان‌الله. مبانی ترکیب در نستعلیق. تهران: برگ نو، 1393ش.

جباری، صداقت. «تکوین و تطوّر خط نستعلیق در سدۀ هشتم و نهم هجری قمری». هنرهای زیبا، شمارۀ 33 (1387ش): 77ـ84.

چهرازی ابوالحسنی، منصور. بررسی روند تاریخی ـ هنری خط نستعلیق در ایران. پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد تاریخ، دانشگاه شهید بهشتی، 1377ش.

حاج محمدحسینی، همایون و محمد خزایی، مسعود وحدت‌طلب. «تأملی در جریان‌های آغازین خوش‌نویسی نستعلیق در دورۀ تیموری». مبانی نظری هنرهای تجسمی، شمارۀ 5 (1395ش): 123ـ140.

حسینی فسایی، میرزاحسن. فارسنامۀ ناصری. با تصحیح و تحشیۀ منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر، 1378ش.

حیدرآبادیان، شهرام. مجموعۀ منتخبی از آثار میرعماد الحسنی. تهران: موزۀ رضا عباسی، 1389ش.

رضوی‌فرد، حسین و حسنعلی پورمند. «روش­شناسی نقد خط نستعلیق». نامۀ هنرهای­تجسمی و کاربردی، شمارۀ 20 (1396ش): 79ـ100.

زعیمی، خسرو. «از نستعلیق تا نستعلیق». هنر و مردم، شمارۀ 181 (1356ش): 36ـ54.

سراج شیرازی، یعقوب بن حسن. تحفة المبین. به‌کوشش کرامت رعنا­حسینی و ایرج افشار. تهران: نقطه و میراث مکتوب، 1376ش.

طاووسی، محمود. آقا‌فتحعلی حجاب شیرازی. شیراز: نوید، 1374ش.

غریبی، حلیمه. بررسی هنر خوش‌نویسی از صفویه تا قاجار. پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود، 1388ش.

فرید، امیر. «بررسی ویژگی‌های بصری حروف در نستعلیق». پژوهش هنر، شمارۀ 10 (1394ش) : 101ـ113.

فضائلی، حبیب‌الله. تعلیم خط. تهران: سروش، 1363ش.

فلسفی، امیر. نگاهی به ترکیب در نستعلیق. تهران: یساولی، 1395ش.

قلیچ‌خانی، حمیدرضا. اسد‌الله شیرازی. تهران: پیکره، 1393ش.

قلیچ‌خانی، حمیدرضا. آداب المشق باباشاه اصفهانی. تهران: پیکره، 1391ش.

قلیچ‌خانی، حمیدرضا. محمد‌حسین شیرازی. تهران: پیکره، 1394ش.

کیاکاظمی، علیرضا. خیال خط. تهران: پیکره، 1391ش.

لطفی‌خزایی، رضوان. جایگاه خط نستعلیق در عصر قاجار. پایان­نامۀ کارشناسی­ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. دانشگاه الزهراء. 1392ش.

هاشمی‌نژاد، علیرضا. سبک‌شناسی خوش‌نویسی قاجار. تهران: مؤسسۀ تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری؛ متن، 1393ش.