تحلیل فرایند مجموعه‌سازی کتاب‌های چاپی و الکترونیکی در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی شهر تهران

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 8، دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 21، شهریور 1400، صفحه 151-174   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/infosci.2021.24004.0

نویسندگان

زویا آبام^{* 1}؛ بهناز رحمانی²؛ نجمه سالمی³

¹استادیار/گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

²دانش آموخته/دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

³استاد مدعو گروه علم اطلاعات و دانش شناسی/ دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

مقدمه: مجموعه‌سازی به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین فعالیت‌ها در کتابخانه مطرح می‏باشد و به‌دلیل اینکه یکی از موارد رضایت مراجعه‌کنندگان از کتابخانه منابع آن محسوب می‏شود، از حساسیت بالایی برخوردار است. پژوهش حاضر به تحلیل فرآیند مجموعه‌سازی کتاب‌های چاپی و الکترونیکی در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های دولتی تحت نظارت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در سطح تهران می‏پردازد.
روش‏شناسی: پژوهش به لحاظ هدف، کاربردی است که با رویکرد کیفی از نوع پدیدارشناسی انجام شد. ابزار گردآوری داده‌ها، مصاحبه نیمه‌ساختاریافته، شامل 15 سؤال باز بود که از طریق آن با 10 کارشناس مجموعه‌سازی یا معاون کتابخانه‌ دانشگاهی مصاحبه به عمل آمد. برای طراحی سؤالات مصاحبه، مطالعات کتابخانه‌ای در حوزه فرایند مجموعه‌سازی و خط‌مشی مجموعه‌سازی در کتابخانه‌ها صورت گرفت.
یافته ‏‏ها: یافته ‏ها نشان داد مجموعه‌سازی کتاب‌ها‌ی چاپی در کتابخانه‏های موردمطالعه را می‌توان تحت تأثیر عواملی همچون سیاست‌های مجموعه‌سازی، شناسایی نیازهای کاربران، فراهم‌آوری منابع، بودجه و ارزیابی مجموعه مقوله‏بندی کرد. برای مجموعه‌سازی کتاب‌های الکترونیکی خط‌مشی مدونی وجود نداشت و برای فراهم‌آوری آن‎ها از روش‌های دانلود رایگان، خرید مجموعه‌ای منابع، اشتراک پایگاه‌های اطلاعاتی و یا مبادله بین‌کتابخانه‌ای استفاده می‌شد. از جمله چالش‌های مجموعه‏سازی در کتابخانه‏ها، فراهم نبودن خط‌مشی مکتوب، نیاز به دانش‌افزایی کتابداران و ضعف نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای بود.
نتیجه: مطابق با یافته‏ها، می‌توان نتیجه گرفت سازوکار مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های موردمطالعه، فاقد گروهی از مؤلفه‌های مهم، مانند خط‌مشی مدون مجموعه‌سازی، اصول مشخص انتخاب و کمیته‌های انتخاب و همچنین ارزیابی مستمر مجموعه است. همچنین مجموعه‌ای از عوامل بیرونی و درونی در کاستی‌های موجود، دخیل هستند. تحریم‌های بین‌المللی، سیاست‌های کلی دانشگاه و نحوه تخصیص بودجه کتابخانه‌ها، جدی نگرفتن لزوم تهیه خط‌مشی مدون مجموعه‌سازی، نبود برنامه‌ریزی مشخص برای ارزیابی مجموعه، از جمله عوامل تأثیرگذار بودند. از نتایج پژوهش حاضر می‌توان برای شناسایی شیوه‌های مجموعه‌سازی در کتابخانه‌های دانشگاهی بهره گرفت و در جهت رفع نواقص و چالش‌های مجموعه‌سازی گام برداشت.

کلیدواژه‌ها

مجموعه‌سازی؛ کتابخانه‌های دانشگاهی؛ کتاب‏های الکترونیکی؛ منابع اطلاعاتی؛ مدیریت مجموعه

مراجع

ابرامی، هوشنگ. (1378). شناختی از دانش‌شناسی (علوم کتابداری و دانش‌رسانی). به کوشش رحمت‏الله فتاحی. تهران: زوار.

اشتهار، نرگس. (1387). بررسی و ارزیابی نحوه مجموعه‌سازی منابع در کتابخانه مرکزی و کتابخانه‌های اقماری آستان قدس رضوی. پایان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی. دانشگاه الزهرا.

افشار، ابراهیم (1381). نظریه در مجموعه‌سازی. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 19، 13-1. بازیابی 10 اسفند 1396، از: http://lis.aqr-libjournal.ir/article_47428.html

افشار، ابراهیم (1385). مدیریت مجموعه. دائره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی. بازیابی 7 اسفند 1396، از:

http://portal.nlai.ir/daka/default.aspx

اقارب‌پرست، مریم (1390). بررسی عوامل مؤثر بر بهبود مجموعه‌سازی منابع الکترونیکی از دیدگاه کتابداران و کارکنان کتابخانه‌های دانشگاهی شهر اصفهان. پایان‏نامه کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور واحد خراسان رضوی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

بیگدلی، زاهد و کوهی‌ رستمی، منصور (1388). خط‌مشی‌های مجموعه‌سازی کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های کشور. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 21، 2 (پیاپی 2)، 159 – 146. بازیابی 28 بهمن 1396، از: http://nastinfo.nlai.ir/article_224.html

پیمانی، حمید (1390). بررسی چگونگی تدوین خط‌مشی مجموعه‌سازی در دانشگاه‌های ایران: مطالعه موردی دانشگاه تهران. پایان‏نامه کارشناسی ارشد دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران.

رحمانی، سمانه، عباسی، زهره و صنعت‏جو، اعظم (1393). واکاوی مؤلفه‌های اساسی خط‌مشی مجموعه‌سازی و مدیریت مجموعه مرکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 6(1)، 321-340. DOI: 10.22067/RIIS.V6I1.41634

سلطانی، پوری (1378). خدمات فنی. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

سینایی، علی (1376). مجموعه‌سازی در کتابخانه‌ها. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها: (سمت).

شادان‌پور، فرزانه (1384). خط‌مشی و گسترش مجموعه. فصلنامه کتاب،16، 1(پیاپی 1)، 62 – 53. بازیابی 19 بهمن 1396، از: http://nastinfo.nlai.ir/article_633.html

شیخی‌هونجانی، مهدیه (1394). آسیب‌شناسی مجموعه‌سازی کتابخانه دانشگاه اصفهان با توجه به نظر کاربران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی. دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی.

کرسول، جان دبلیو و کلارک، ویکی پلانو (1390). روش‌های پژوهش ترکیبی. ترجمه علیرضا کیامنش. تهران: آییژ.

محسنی، حمید (1387). مجموعه‌سازی و خدمات تحویل مدرک. تهران: نشر کتابدار.

معرف‌زاده عبدالحمید و مهدی‌فر، امین (1390). مقایسه‌ی فرایند مجموعه‌گستری کتابخانه‌های دانشگاه اصفهان و دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، به‌منظور ارائه‌ الگوی مناسب مجموعه‌گستری در کتابخانه‌های مذکور. مدیریت اطلاعات سلامت، 8، 4 (پیاپی 20)، 512-523. بازیابی 19 بهمن 1396، از: https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=151324

میرزایی، خلیل (1395). کیفی ‌پژوهی پژوهش، پژوهشگری و پژوهش‌نامه‌نویسی. تهران: فوژان.

Chaputula, A. H., & Kanyundo, A. J. (2014). Collection development policy: How its absence has affected collection development practices at Mzuzu University Library. Journal of Librarianship and Information Science, 46(4), 317–325. https://doi.org/10.1177/0961000614531005

Filson, C. K. (2018). Comparative study of collection management practices of academic libraries. Library Management, 39(1/2), 66-77. https://doi.org/10.1108/LM-12-2016-0096

Khan, G., & Bhatti, R. (2016). An analysis of collection development in the university libraries of Pakistan. Collection Building, 35(1), 22-34. https://doi.org/10.1108/CB-07-2015-0012