موسیقیِ عصر صفویه (کارکردها، سازها و کیفیت) در نگاه جهانگردان اروپایی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 5، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، شهریور 1400، صفحه 111-140   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.70144.1038

نویسندگان

محمدعلی نعمتی^{* 1}؛ شهاب شهیدانی²؛ جهانبخش ثواقب³

¹دانش‌آموخته دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، مدرس مدعو دانشگاه فرهنگیان

²استادیار دانشگاه لرستان

³استاد دانشگاه لرستان

چکیده

موسیقی یکی از جلوه‌های مهم تمدنی در عصر صفوی به شمار می­رفت که از سیاست­های فرهنگی پادشاهان و اوضاع مذهبی این عصر تأثیر پذیرفت. برخلاف منابع تاریخنگاری فارسی، در سفرنامه‌های اروپاییان - به­عنوان شاخه‌ای مهم از منابع مکتوب عصر صفوی - اطلاعاتی بسیار از موسیقی و فراز و نشیب‌ آن ارائه ‌شده است. در این پژوهش با تکیه ‌بر منابع مکتوب و به­شیوۀ توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین اهمیت هنر موسیقی در دورۀ صفویه، منزلت و کاربرد این هنر با تکیه ‌بر سفرنامه‌های برجای‌مانده از جهانگردان اروپایی مورد بررسی قرار گرفته است.
در گزارش­های سفرنامه­نویسان، کاربردهای گوناگون این هنر در زندگی اجتماعی و به‎‌ویژه دربار بیان ‌شده است. کاربردهای سیاسی- اداری موسیقی ازجمله در هنگام جلوس و تاج­گذاری شاهانه، آیین‌های نظامی، اهدای خلعت، استقبال و پذیرایی از هیأت­های خارجی و در شکل اجتماعی آن؛ مراسم اعیاد ملی و مذهبی، مسابقات و تفریحات شاهانه، عروسی، خبررسانی و پیام و کاربرد مجلسی- بزمی مخصوصاً در دربار بسیار مهم بوده است. علی‌رغم گزارش­های ارزندۀهاروپاییان از موسیقی عصر صفوی، تفاوت­های فرهنگی و ذوقی اروپاییان، باعث عدم شناخت برخی مؤلّفه­های موسیقیایی به­ویژه سازهای ایرانی شده است.

کلیدواژه‌ها

صفویه؛ موسیقی؛ جهانگردان؛ سفرنامه‌ها

مراجع

آژند، یعقوب. نگارگری ایران؛ پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران. جلد دوم، تهران: سمت، 1395.

آنجوللو، جووان‌ماریا. سفرنامه­های ونیزیان در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری، چ2، تهران: خوارزمی، 1381.

اسمیت، یان. سفرنامه، در: اولین سفرای ایران و هلند. ترجمه و نگارش ویلم‌فلور، به­کوشش داریوش مجلسی و حسین ابوترابیا. تهران: طهوری، 1356.

 اشترویس، یوهان. سفرنامه. ترجمۀ ساسان‌ طهماسبی. قم: جمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزۀ ملی ملک تهران: 1396.

اصفهانی، محمّدمعصوم ­­بن‌ خواجگی. خلاصه­السیر. به­کوشش ایرج افشار. تهران: علمی، 1368.

افشار، صادقی­بیگ. مجمع­الخواص. ترجمۀ عبدالرسول خیام‌پور. تبریز: اختر شمال، 1327.

اکرمن، فیلیس. «ویژگی موسیقی ایران». ترجمۀ شادی شفیعی جوادی. موجود در کتاب سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز)، زیر نظر آرترپوپ و فیلیس اکرمن. تهران: علمی و فرهنگی، 1387.

اولئاریوس، آدام. سفرنامه. ترجمۀ حسین کردبچه. تهران: کتاب برای همه، 1369.

بازرگان ‌ونیزی. سفرنامه ‌بازرگان‌ ونیزی در ایران. در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهرامیری، چ2، تهران: خوارزمی، 1381.

پوپ، آرتر آپم. «تاریخچه». ترجمۀ مصطفی ذاکری. موجود در کتاب سیری در هنر ایران؛ از دوران پیش از تاریخ تا امروز، زیر نظر آرترپوپ و فیلیس آگرمن. جلد ششم، تهران: علمی و فرهنگی، 1387.

تاورنیه، ژان باتیست. سفرنامه. ترجمۀ ابوتراب نوری. تصحیح حمید ارباب شیرانی، چ4، بی­جا: سنایی- تأیید، 1369.

جملی‌کارری، جووانی‌فرانچسکو. سفرنامه. ترجمۀ عباس‌نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، چ2، تهران: علمی و فرهنگی، 1383.

خواندمیر، امیرمحمود. تاریخ شاه اسماعیل و شاه‌طهماسب صفوی. به­تصحیح محمّدعلی جراحی، تهران: گستره، 1370.

درویشی، محمّدرضا. دائرةالمعارف ‌سازهای ‌ایران. جلداول، سازهای‌زهی، مضرابی‌ و ‌آرشه­ای‌ نواحی‌ ایران، تهران: مؤسسه فرهنگی- هنری ماهور، 1380.

درویشی، محمّدرضا. دائرةالمعارف ‌سازهای ‌ایران. جلددوم، پوست‌صداها و خود صداهای ‌نواحی ‌ایران، تهران: مؤسسه فرهنگی- هنری ماهور، 1384.

دریابل، ژرژتکتاندرفن. ایترپرسیکوم «گزارش سفارتی به دربار شاه‌عباس‌اول». ترجمۀ محمود تفضلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1351.

دلاواله، پیترو. سفرنامه. ترجمۀ شجاع‌الدین شفا، چ2، تهران: علمی و فرهنگی، 1370.

دلند، آندره دولیه. زیبایی­های ایران. ترجمۀ محسن صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب، 1355.

ذاکرجعفری، نرگس. «سازهای اروپایی در ایران عصر صفوی». هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره18، ش2 (پاییز و زمستان 1392): 66-57.

ذاکرجعفری، نرگس. حیات سازها در تاریخ موسیقایی ایران؛ از دورۀ ایلخانان تا پایان صفویه. تهران: مؤسسه فرهنگی- هنری ماهور، 1396.

رودگر، قنبرعلی و علی محمدی. «شاهان صفوی و موسیقی». تاریخ تمدن اسلامی. س7، ش14 (زمستان 1390): 77-95.

روملو، حسن­بیگ. احسن­التواریخ. به­تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر، 1384.

رهبری، ایلناز و هومان اسعدی، رامون گاژا. «سازهای موسیقی دوره صفوی به روایت کمپفر و شاردن». هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره2، ش41 (تابستان 1389): 23-32.

سانسون. سفرنامه. ترجمۀ تقی تفضلی، تهران: ابن سینا، 1346.

ستایشگر، مهدی. واژه­نامه موسیقی ایران زمین. جلد 1و2، تهران: اطلاعات، 1375.

سپنتا، ساسان. چشم­انداز موسیقی ایران. تهران: مؤسسه ماهور، 1383.

شاملو، ولی قلی بن داود قلی. قصص الخاقانی. جلد اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.

شاردن، ژان. سفرنامۀ شاردن. ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران: توس، 1374،1375.

شرلی، آنتونی و رابرت شرلی. سفرنامۀ برادران شرلی. ترجمۀ آوانس، به­کوشش علی دهباشی،  چ2، تهران: به­دید، 1378.

شیرازی نویدی، عبدی­بیگ. تکمله­الاخبار. به­تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نی، 1369.

صادقی گندمانی، مقصودعلی‌ و میمنت حسن‌شاهی. «شاه‌عباس اول و هنرموسیقی». تاریخ­نامه ایران بعد از اسلام، دوره7، ش13 (پاییز و زمستان 1395): 111- 135. 

صفوی، طهماسب. تذکره شاه‌طهماسب. مقدمۀ امرالله صفری، تهران: شرق، 1363.

فارمر، هنری‌جرج. «تاریخچه و مبانی موسیقی». ترجمۀ هومان اسعدی، سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز). زیر نظر آرترپوپ و فیلیس اکرمن، ج6، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.

فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا. سفرنامه.ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نو، 1363.

فیدالگو، گریگوریوپره­یرا. گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه‌سلطان‌حسین صفوی. ترجمۀ پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران، 1357.

کاتف، فدت‌آفاناس‌یویچ. سفرنامه. ترجمۀ محمّدصادق همایونفرد، تهران: کتابخانه ملی، 1356.

 کمپفر، انگلبرت. سفرنامه. ترجمۀ کیکاووس‌جهانداری، چ3، تهران: خوارزمی، 1363.

گرس، ایون. سفیر زیبا. ترجمۀ علی­اصغرسعیدی، تهران: انتشارات تهران، 1370.

ممبره، میکله. سفرنامه. ترجمۀ ساسان‌طهماسبی، اصفهان: بهتا پژوهش، 1393.

منشی، اسکندربیگ. تاریخ عالم­آرای عباسی. به­تصحیح محمّداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب، 1377.

منشی‌قمی، قاضی ­میراحمد. گلستان هنر. به­تصحیح احمد سهیلی­خوانساری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1352.

منشی قمی، قاضی‌احمدالحسینی. خلاصه­التواریخ. چ2. به­تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران، 1383.

میثمی، حسین. «نگاهی به موسیقی دوره صفویه (905-1135ق)». گلستان هنر، ش2 (پاییز و زمستان 1384): 141-147.

موسوی ‌فندرسکی، ابوطالب. تحفه­العالم در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین. به­کوشش رسول جعفریان، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388.

نصرآبادی، میرزا محمّدطاهر. تذکره نصرآبادی. به­تصحیح وحید دستگردی، چ3، تهران: فروغی، 1361.

واله‌اصفهانی، محمّدیوسف. خلدبرین؛ ایران در روزگار صفویان. به­کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکترمحمود افشاریزدی، 1372.

یاوریان، اکبر. مروری بر تاریخچه ساز عود یا بربت. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، 1396.

Farhat, Hormoz. "Music and society in Iran". Iranian studies, volume31, namber 3-4(1998): p561-570.

Kaempfero, Engelberto. Amoenitatum exoticarum politico–physico–medicarum fasciculi V. lemgoviae, H.W.Meyeri ,1712.