درنگی فرهنگی ـ انسان‌شناختی در تاریخ بقیع در دو سدۀ نخست هجری

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، بهمن 1399، صفحه 89-61   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.70298.1043

نویسندگان

سید محمدهادی گرامی^{* 1}؛ امین شهبازی²

¹استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

²کارشناسی ارشد معارف اسلامی، فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه امام صادق(ع)

چکیده

ابژه‌های تاریخی در بستر فرهنگ اسلام و  تشیع  که از ابعاد انسان‌شناختی برخوردارند، معمولاً مورد غفلت واقع‌شده‌اند. قبرستان بقیع به‌عنوان یکی از  کهن‌ترین گورستان‌های اسلامی و یکی از مراکز زیارتی شیعیان، از جهت بررسی‌های انسان‌شناختی بسیار بااهمیت است.
در این پژوهش این گورستان با استفاده از نگرش انسان‌شناسی تاریخی در سده‌های نخست هجری مورد بررسی قرار گرفته است.  نتایج حاکی از آن است که بقیع در سدۀ نخست هجری عمدتاً کارکردی اجتماعی- مناسکی داشته است. از لحاظ اجتماعی برای سکونت، اقامۀ نماز و یا برگزاری تجمعات از آن استفاده می­شده است. از لحاظ مناسکی نیز با مجموعه‌ای از آداب مربوط به مرگ مردمان حجاز در ارتباط بوده است.
در سدۀ دوم هجری برخی ابعاد انسان‌شناسی و فرهنگی بقیع رخ می‌نماید. نخست آنکه نزد اعراب آن دوره جایگاهی اسطوره‌ای می‌یابد و باورهایی دربارۀ جایگاه غیبی و شگفت آن شکل می‌گیرد. از لحاظ هویتی نیز اهمیت زیادی یافته و هم‌زمان با تثبیت هویت‌های فرقه‌ای و مذهبی، نشا­نه­هایی از جدال‌های هویتی - فرقه‌ای در مناسک مرگ و به‌ طور خاص تدفین در بقیع مشاهده می­شود.

کلیدواژه‌ها

بقیع؛ انسان شناسی تاریخی؛ انسان‌شناسی‌فرهنگی

مراجع

ابن اثیر، ابوالحسن على بن محمّد بن محمّد بن عبدالکریم شیبانى جزرى. الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر، 1386ق.

ابن النجار، محب الدین أبو عبد الله محمّد بن محمود بن الحسن. الدرة الثمینة فی أخبار المدینة، به­تحقیق حسین محمّد علی شکری. بیروت: دار الأرقم بن أبی ارقم، ­بی­تا.

ابن بابویه، أبی جعفر محمّد بن علی بن الحسین. معانی الأخبار. قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1379ق.

ابن بدرالدین، حسین. ینابیع النصیحة فی العقائد الصحیحة. به­تحقیق مرتضی بن زید المحطوری  الحسنی. یمن: مکتبة بدر، 1422.

ابن حجر العسقلانی. فتح الباری. بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، بی­تا.

ابن حیون. نعمان بن محمّد. شرح الاخبار فی فضائل الأئمة الاطهار. به­تحقیق محمّد حسینی جلالی. قم: جامعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم موسسة النشر الاسلامی، 1409ه.

ابن رجب الحنبلی، زین الدین عبد الرحمن بن أحمد بن رجب بن الحسن السَلامی، البغدادی ثم الدمشقی.  مجموع رسائل الحافظ ابن رجب الحنبلی. به­تحقیق أبو مصعب طلعت بن فؤاد الحلوانی. قاهره: الفاروق الحدیثة للطباعة و النشر الحنبلی، 2003.

ابن سعد. الطبقات الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیه،۱۴۱۰.

ابن شبة النمیری البصری، عمر بن شبة (واسمه زید) بن عبیدة بن ریطة. تاریخ المدینة لابن شبة. به­تحقیق فهیم محمّد شلتوت. جدة: دارالفکر، 1399ه.

ابن طاوس، على بن موسى. إقبال الأعمال. تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1409.

ابن عساکر، أبوالقاسم علی بن الحسن بن هبة الله. تاریخ مدینة دمشق. به­تحقیق عمرو بن غرامة العمروی. بیروت: دار الفکر، 1995.

ابن قولیه، جعفربن محمّد. کامل الزیارات. به­تصحیح غلامرضا عرفانیان یزدی و عبدالحسین امینی، نجف اشرف: المطبعه المبارکه المرتضویه، 1356.

أبوبکر بن أبی شیبة، عبد الله بن محمّد بن إبراهیم بن عثمان بن خواستی العبسی. الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار. به­تحقیق کمال یوسف الحوت .الریاض: مکتبة الرشد، 1409.

انده، ورنر. جامعۀ شیعه نخاوله در مدینۀ منوره. ترجمۀ رسول جعفریان. قم: دلیل ما، 1379.

آیتی، عبدالمحمّد و حسین محمّد علی شکری. «کتابشناسی تاریخ مدینه». میقات حج. شمارۀ 23 (1377):172-183.

بدر الدین العینى، أبو محمّد محمود بن أحمد بن موسى بن أحمد بن حسین الغیتابى الحنفى. عمدة القاری شرح صحیح البخاری. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.

البغوی، أبو القاسم عبد الله بن محمّد بن عبد العزیز بن المَرْزُبان بن سابور بن شاهنشاه. معجم الصحابة. به­تحقیق محمّد الأمین بن محمّد الجکنی. کویت: مکتبة دار البیان، 1421ه.

بهرامیان، علی. «بقیع». در تارنمای دائرة المعارف بزرگ اسلامی. چهارشنبه 15 اردیبهشت 1400، https://cgie.org.ir/fa/article/228872/

البوصیری، أبو العباس شهاب الدین أحمد بن أبی بکر بن إسماعیل بن سلیم بن قایماز بن عثمان. إتحاف الخیرة المهرة بزوائد المسانید العشرة. الریاض: دارالوطن للنشر، 1420.

التمیمی الدارمی البُستی، محمّد بن حبان بن أحمد بن حبان بن معاذ بن مَعْبدَ. الثقات.حیدر آباد الدکن الهند: دائرة المعارف العثمانیة،1393.

تورفیل، دیوید. زیست شیعی: مناسکی شدن مسلمانان در ایران امروز. ترجمۀ سید شهاب الدین عودی. تهران: آرما، 1399.

الحاکم النیسابوری المعروف بابن البیع، أبوعبدالله محمّد بن عبد الله. المستدرک على الصحیحین. به تحقیق مصطفى عبد القادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1990.

حسینی، نبیل. انسان‌شناسی اجتماعی - فرهنگی جامعه کوفه در نگرش امام حسین (ع): پژوهشی اسلامی در علم انسان ‌شناسی معاصر. ترجمۀ مهدی عابدی. بی­جا: کتابنامۀ نجف، 1394.

الذهبی، شمس الدین أبو عبد الله محمّد بن أحمد بن عثمان بن قَایْماز. تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. به­تحقیق عمر عبد السلام التدمری. بیروت: دار الکتاب العربی، 1413ه.

السجستانی، أبو داود سلیمان بن الأشعث بن شداد بن عمرو بن عامر الأزدی. مراسیل أبی داود. به­تحقیق شعیب الأرناؤوط. بیروت: مؤسسة الرسالة، 1418 ه.

السخاوی، شمس الدین. التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1414.

الشامی المشغری العاملی، یوسف بن حاتم. الدر النظیم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1420ه.

الشیبانی، أبوعبدالله أحمد بن محمّد بن حنبل بن هلال بن أسد. مسند الإمام أحمد بن حنبل. المحقق شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد و آخرون. إشراف عبد الله بن عبد المحسن الترکی. بیروت: مؤسسة الرسالة، 2001.

الشیخ الصدوق. علل الشرائع . نجف: المکتبة الحیدریة، 1385.

الشیخ الکلینی. الکافی. تحقیق، تصحیح و تعلیق  علی أکبر الغفاری. طهران: دار الکتب الإسلامیة، 1362.

الصفوری، عبد الرحمن بن عبد السلام بن عبد الرحمن بن عثمان. نزهة المجالس ومنتخب النفائس. بیروت: دار المحبة، 2002.

الصنعانی، عبد الرزاق بن همام. المصنف. به­تحقیق حبیب الرحمن الأعظمی. الهند: المجلس العلمی، 1403.

الطبری، محمّد بن جریر. تاریخ الامم و الملوک. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات،1897م.

علم الهدایی، پروین.«شیوه­های تدفینی دورۀ اشکانی». تاریخ پژوهی. شمارۀ 71 (1396): 67-92.

فرات الکوفی. تفسیر فرات الکوفی. به­تحقیق کاظم محمّد. تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، 1410 ق‌.

القرطبی، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمّد بن عبد البر بن عاصم النمری. التمهید لما فی الموطأ من المعانی  و الأسانید. به­تحقیق مصطفى بن أحمد العلوی. مراکش: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة، 1387.

القمی، علی بن إبراهیم. تفسیر القمی. به­تصحیح السید طیب الموسوی الجزائری. نجف: مطبعة النجف،1387ه.

القَنَازِعی، أبو المطرف عبد الرحمن بن مروان بن عبد الرحمن. تفسیر الموطأ.  به­تحقیق عامر حسن صبری. قطر: دار النوادر، 2008.

کشى، محمّد بن عمر. رجال الکشی(إختیار معرفة الرجال). ‏به­کوشش حسن مصطفوى. مشهد: مؤسسۀ نشر دانشگاه مشهد، 1409.

الکوفی، حسین بن سعید. الزهد. به­تحقیق میرزا غلام رضا عرفانیان. قم: العلمیة، 1399.

گرامی، سید محمّد هادی. نخستین اندیشه‌های حدیثی شیعه. تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، 1396.

گرامی، سید محمّدهادی و فائقه السادات میرمحمّدحسینی فشمی. «از فقه‌الحدیث تا انسان‌شناسی فرهنگی: قرائتی مردم‌ شناختی از احادیث تربت و بازسازی یک گفتمان هویتی در تشیع نخستین». حدیث پژوهی. شمارۀ 24 (1399): 313-338.

مالک بن أنس بن مالک بن عامر الأصبحی المدنی. موطأ الإمام مالک. به­تصحیح محمّد فؤاد عبد الباقی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی،1985.

مجلسى، محمّد باقر بن محمّد تقى. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1403 ق.

مرجانی، عبدالله بن عبد المالک. بهجة النفوس و الأسرار فى تاریخ دار هجرة النبى المختار. به­تحقیق محمّد عبدالوهاب فضل. بیروت: دارالغرب الاسلامی، 2002.

المقریزی، أحمد بن علی بن عبد القادر. إمتاع الأسماع بما للنبی صلى الله علیه وسلم من الأحوال والأموال والحفدة المتاع. به­تحقیق محمّد عبد الحمید النمیسی. بیروت: دار الکتب العلمیة، 1420ه.

الموصلی، أبو یعلى أحمد بن علی بن المثُنى بن یحیى بن عیسى بن هلال التمیمی. مسند أبی یعلى. به­تحقیق حسین سلیم أسد. دمشق: دارالمأمون للتراث، 1404ه .

نجمی، محمّدصادق. تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره. تهران: مشعر، ۱۳۸۰.

نعیم بن حماد. الفتن. به­تحقیق محمّد عرفة. القاهرة: المکتبة التوفیقیة، 1412.

النووی، محی الدین بن شرف الوفاة. تهذیب الأسماء واللغات. بیروت: دار الفکر، 1996.

النیسابوری، أبوبکر محمّد بن إبراهیم بن المنذر. الأوسط فی السنن والإجماع والاختلاف. به­تحقیق أبو حماد صغیر أحمد بن محمّد حنیف. الریاض: دار طیبة، 1985.

النیسابوری، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشیری. المسند الصحیح. به­تحقیق محمّد فؤاد عبد الباقی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی­تا.

ونسینک  و بزمی انصاری، حسن طارمی. «بقیع». تارنمای دانشنامۀ جهان اسلام. چهارشنبه 15 اردیبهشت 1400، https://b2n.ir/w55770

الیعقوبی، احمد بن اسحاق. تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار الصدر، 1379.

Asa, Boholm. »Anthropology in History - History in Anthropology«. Focaal, Vol. 26-7 (1996): 36.

Brown, Nina; McIlwraith, Thomas; Tubelle de González; Laura. Perspectives: An open introduction to cultural anthropology.Virginia: American Anthropological Association, 2020.

Fearon, J. D.What Is Identity (As We Now Use the Word)?. California: Stanford University, 1999.

Geertz, Clifford. Thick Description: Toward an Interpretive Theory of Culture ,The Interpretation of Cultures. New York: Basic Books, 1973.

Halevi, Leor. Muhammad's Grave: Death Rites and the Making Society of Islamic. New York:  Columbia University Press, 2011.

Kertzer, D.I. Ritual, Politics and Power.  London: Yale University Press Schechter, 1988.

Leeds-Hurwitz, Wendy. Wedding as Text Communicating Cultural Identities Through Ritual. Oxfordshire: Routledge, 2002.

Lustig, M. W. & Koester. J. Intercultural competence: Interpersonal communication across cultures. Boston: Allyn & Bacon, 2010.

Malinowski, Bronislaw. Myth in primitive psychology. London: Reader in Social Anthropology in the University of London, 1926.

Mitchell, Jon. P.»A Bridge Too Far? The Relationships between History and Anthropology«. Contemporary European History. Vol. 6, No. 3. 1997.

Myerhoff, B. Remembered lives: The work of ritual, storytelling, and growing older . Ann Arbor. MI: University of Michigan Press, 1992.

Piddington, Ralph. »Synchronic and Diachronic Dimensions in the study of Polynesian cultures«. The Journal of the Polynesian Society. Vol. 60, No. 2/3 )1951): 108-121.

Ting-Toomey, S, & Chung, L. Understanding intercultural communication (2nd ed.). New York: Oxford University Press, 2011.

Turner, Victor. »Symbols in African Ritual«. Science 179 (1972): 1100-05.