بررسی تاریخی شکل‌گیری گفتمان‌نمای «یعنی» در زبان فارسی بر اساس چارچوب کاربردی‌شدگی هاینه (2013)

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 9، دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 24، شهریور 1400، صفحه 213-246   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.70622.1035

نویسندگان

سیده مرضیه عباسی¹؛ علیرضا خرمایی^{* 2}؛ امیرسعید مولودی³

¹دانشجوی دکترای زبان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

²دانشیار زبان‌شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

³استادیار زبان‌شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

پژوهش حاضر به مطالعة فرایند دخیل در پیدایش گفتمان‌نمای «یعنی» در زبان فارسی از منظر دستور گفتمان (کالتن‌باخ و همکاران، 2011) و در چارچوب دیدگاه هاینه (2013) که مبتنی بر این دستور است، می‌پردازد. هاینه بیان می‌کند که فرایند «کاربردی‌شدگی» سبب شکل‌گیری گفتمان‌نماها می‌شود. از نظر او، پدیده‌ای به نام «انتقال» هستة اساسی هر نوع کاربردی‌شدگی را تشکیل می‌دهد و با این وصف، کاربردی‌شدگی را فرایندی مجزّا و متمایز از دستوری‌شدگی می‌داند. براساس این فرایند، یک واحد زبانی، با انتقال از «دستور جمله» به «دستور معترضه»، کاربردها و نقش‌های معنایی جدیدی با توجه به شبکة پیچیدة موقعیت گفتمان پیدا می‌کند و به یک گفتمان‌نما تبدیل می‌شود. با توجه به چارچوب هاینه، داده‌های زبان فارسی از قرن چهارم تا چهاردهم گردآوری شد، بدین صورت که از هر قرن دو اثر شاخص انتخاب گردید و موارد وقوع «یعنی» به صورت دستی در آنها مشخص شد. بررسی سیر تحوّل «یعنی» بر اساس داده‌های زبان فارسی در طول زمان، انطباق این داده‌ها با چارچوب هاینه، و افزایش کاربرد این عنصر زبانی به‌عنوان «واحد دستور معترضه» در گذر زمان نشان می‌دهد که فرایند دخیل در ظهور این گفتمان‌نما همان کاربردی‌شدگی است که در مرکز آن، پدیدة انتقال قرار دارد و در این میان، تا آنجا که به «یعنی» مربوط می‌شود، با فرایند «دستوری‌شدگی» سر و کار نداریم.

کلیدواژه‌ها

دستور گفتمان؛ دستور جمله؛ دستور معترضه؛ انتقال؛ کاربردی‌شدگی «یعنی»؛ دستوری‌شدگی

مراجع

مقدم­کیا، رضا. (1383). «بعد» نقش­نمای گفتمان در زبان فارسی. نشریة نامة فرهنگستان،شماره 23، 98-81.

عموزاده، محمد و نورا، اعظم. (1393). دستوری­شدن تسلسلی عبارت یعنی از منظر دستور گفتمان. نشریة پژوهش­های زبانی، شماره1، 94-75.

داوری، شادی، قاسمی، محسن و کوکبی، بهناز. (1396). گفتمان­نماهای افشا در زبان فارسی: رویکرد دستوری­شدگی. نشریة زبان­شناسی اجتماعی، شماره 2، 16-9.

نغزگوی­ کهن، مهرداد و مشکین­فام، مهرداد. (1398). از دستوری­زدایی تا کاربردی­شدگی سیر تحوّل کلمة نقشی «پس»         ­     در فارسی. نشریة فرهنگ­نویسی (ویژه­نامة فرهنگستان)،شماره 14، 74-100.

   ­      ­    

منابع انگلیسی:

Aijmer, K. (1997). I think: An English modal particle. In Toril, S. & Jansen- Westvik, O. (Eds.), Modality in Germanic languages: Historical and comparative perspectives (pp. 1- 47). Berlin: Mouton de Gruyter.

Andersen, H. (2007). Marqueurs discursifs propositionnels. Langue Francaise, 154, 13- 28.

Barth- Weingarten, D. & Couper- Kuhlen, E. (2002). On the development of final though: A case of grammaticalization? In Wischer, I. & Diewald, G. (Eds.), New reflections on grammaticalization (pp. 345- 361). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.

Blakemore, D. (1987). Semantic constraints on relevance. Oxford: Blackwell.

Blakemore, D. (1988). The organization of discourse. In Newmeyer, F. (Ed.), Linguistics: The Cambridge survey (Vol. 4, pp. 229- 250). Cambridge: Cambridge University Press.               

Brinton, L. J. (1996). Pragmatic markers in English: Grammaticalization and discourse functions. Berlin: Mouton de Gruyter.

Brinton, L. J. (2010). The Development of I mean: Implications for the Study of Historical Pragmatics. In M. Fitzmaurice, S. & Taavitsainen, I. (Eds.), Methods in Historical Pragmatics (pp. 37- 80). Berlin: Mouton de Gruyter.

Chang, M. H. (2008). Discourse and Grammaticalization of Contrastive Markers in Taiwanese Southern Min: A Corpus- Based Study. Journal of Pragmatics 40 (12),  2114- 49.

Croft, W. (1990). Typology and universals. Cambridge University Press.

Degand, L. & Evers- Vermeul, J. (2015). Grammaticalization or pragmaticalization of discourse markers? More than a terminological issue. Journal of Historical Pragmatics, 59- 85.

Erman, B. (1987). Pragmatic expressions in English: A study of you know, you see and I mean in face- to- face conversation. Stockholm Studies in English, 69.

Erman, B. & Kotsinas, U. (1993). Pragmaticalization: The case of Ba and You know. Studier in Modern Sprakvetenskap, 10, 76- 92.

Fitzmaurice, S. (2004). Subjectivity, Intersubjectivity and the Historical Construction of Interlocutor Stance: From Stance Markers to Discourse Markers. Discourse Studies, 6 (4), 427- 48.

Frank- Job, B. (2006). A dynamic- interactional approach to discourse markers. In Fischer, K. (Ed.), Approaches to discourse particles (pp. 395- 413). Amsterdam: Elsevier.

Fraser, B. (1999). What are discourse markers? Journal of Pragmatics 31(7), 931- 952.

Gunthner, S. & Mutz, K. (2004). Grammaticalization vs. pragmaticalization? The development of pragmatic markers in German and Italian. In Bisang, W. Himmelmann, N. & Wiemer, B. (Eds.), What makes grammaticalization? A look from its fringes and its components (pp. 77- 107). Berlin: Mouton de Gruyter.

Hansen, M. M. (2008). Particles at the semantics/ pragmatics interface: Synchronic and diachronic issues. Oxford: Elsevier.

 Heine, B. (2003). Grammaticalization. In Joseph, B. & Jnda, R. (Eds.), The handbook of historical linguistics (pp. 575- 601). Oxford: Blackwell.

Heine, B. (2013). On discourse markers: Grammaticalization, pragmaticalization, or something else? Linguistics, 51(6), 1205- 1247.

Heine, B., Claudi, U. & Hunnemeyer, F. (1991b). Grammaticalization: A conceptual framework. Chicago: University of Chicago Press.

Heine, B. & Kaltenbock, G. (2012). The situation of discourse: Evidence from discourse markers. Unpublished Manuscript.

Heine, B., Kaltenbock, G., Kuteva, T. & Long, H. (2012). An outline of thetical grammar. In Bischoff, Sh. & Carmen J. (Eds.), Reflections on functionalism in linguistics (pp. 176- 236). Berlin: De Gruyter Mouton.

Heine, B. & Reh, M. (1984). Grammaticalization and reanalysis in African languages. Hamburg: Helmut Buske.

Himmelmann, P. (2004). Lexicalization and grammaticalization: Opposite or orthogonal? In Basing, W., Himmelmann, P. & Wiemer, B. (Eds.), What makes grammaticalization? A look from its fingers and its components (pp. 21- 42). Berlin: Mouton de Gruyter.

Hopper, P. J. (ed.). (2000). Studies in descriptive and historical linguistics. Amsterdam: John Benjamins.

Hopper, P. J. & Traugott, E. (2003[1993]). Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press.

Hyun- Oak Kim, A. (2011). Rhetorical questions as Catalyst in grammaticalization: Deriving Korean discourse marker ketun from conditional connective. Journal of Pragmatics, 43(4), 1023- 1041.

Kaltenbock, G., Heine, B. & Kuteva, T. (2011). On thetical grammar. Studies in Languages, 35(4), 848- 893.

Koops, C. & Lohmann, A. (2013). Discourse marker sequencing and grammaticalization. In Maria- Jose Lopez- Couso et al. (Eds.), English Corpus Linguistics on the Move: Applications and Implications (Book of Abstracts ICAME 34, pp. 126-8).

Kroon, C. (1995). Discourse particles in Latin. Amsterdam: J. C. Gieben.

Lehmann, Ch. (2002). Thoughts on grammaticalization. Universitat Erfurt.

Lenker, U. (2000). Soplice and witodlice: Discourse markers in Old English. In Fischer, O., Anette Rosenbach & Dieter Stein (Eds.), Pathways of change. Grammaticalization in English (pp. 229- 249). Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.

Levinson, S. C. (1983). Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press.

Norde, M. (2009). Degrammaticalization. Oxford: Oxford University Press.

Ocampo, F. (2006). Movement towards discourse is not grammaticalization: The evolution of claro from adjective to discourse particlein spoken Spanish. In Sagarra, N. & Toribio, A. (Eds.), Selected Proceedings of the 9th Hispanic Linguistics Symposium (pp. 308- 319). Somerville, MA: Cascadilla Proceedings Project.

Onodera, N. (2000). Development of demo type connectives and na elements: Two extremes of Japanese discourse markers. Journal of Historical Pragmatics, 1(1), 27- 55.

Ostmann, J. O. (1981). ‘You Know’: A discourse- functional study. Amsterdam: Benjamins.

Pinto de Lima, J. (2002). Grammaticalization, subjectification and the origin of pathic markers. In Wischer, I. & Diewald, G. (Eds.), New Reflections on Grammaticalization (pp. 363- 378). Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.

Schiffrin, D. (1987). Discourse markers. Cambridge: Cambridge University Press.

Schourup, L. C. (1985). Common discourse particles in English: ‘like’, ‘well’, ‘you know’. New York: Garland.

Traugott, E. (1995). The role of the development of discourse markers in a theory of grammaticalization. Paper presented at the 12^th International Conference on Historical linguistics, Manchester.

Waltereit, R. (2006). The rise of discourse markers in Italian: A specific type of language change. In Fischer. K. (Ed.), Approaches to discourse markers (Studies in pragmatics 1, pp. 61- 76). Amsterdam: Elsevier.

Werner, Abraham. (1991). Descriptive and theoretical investigations on the logical, syntactic and pragmatic properties of discourse particles in German. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins.