درنگی در شمول قاعدۀ درأ در خصوص شبهۀ اختلال روانی (جنون)

فقه و اصول

مقاله 10، دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 134، آذر 1402، صفحه 193-210   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.67831.1014

نویسندگان

مونا کمیلی¹؛ محمد حسن حائری^{* 2}؛ حسین ناصری مقدم²

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

«درأ» از قواعد تفسیری در قضای اسلامی است که سبب اسقاط مجازات از فردی که انتساب عمل مجرمانه به او یا تحقق مسئولیت جزایی او مشکوک است، جریان می‏یابد. این قاعده از دیرباز چه با نام قاعده و چه بدون آن، در ابواب فقه جزایی مورد توجه فقیهان بوده، مباحث مختلفی ذیل آن مطرح شده است. در این میان، شبههٔ اختلال روانی در مورد مرتکبِ عملِ مجرمانه کمتر مدِّنظر بوده است؛ به این معنا که فردِ مرتکبِ، ادعا می‏کند که ارتکاب عمل مجرمانه در حالت اختلال روانی (جنون) صورت گرفته و نیز ممکن است گاه بدون طرح چنین ادعایی از سوی مرتکب، خود قاضی در وجود اختلال روانیِ مرتکب، دچار شبهه و تردید شود. این نوشتار به‌روش توصیفی‌ و تحلیلی در جایگاه تحقیق در شمول یا عدم‌شمول قاعدهٔ درأ در خصوص این‌گونه شبهه، دو احتمال را بررسی کرده و جریان قاعدهٔ درأ را در شبههٔ جنون، راجح دانسته است. ادلهٔ این قول عبارت‌اند از: عموم واژهٔ «الشبهات»، لزوم احراز فقدان شبهه در جریان مجازات، اصل لزوم تخفیف در مجازات و حکم مستقل عقلی.

کلیدواژه‌ها

قاعدهٔ درأ؛ شبههٔ اختلال روانی؛ جنون؛ شبههٔ خطا و اکراه

مراجع

قرآن کریم

ابن‌ابی‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین. عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة. قم: سیدالشهدا. چاپ‌اول، 1403ق.

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. المقنع. قم: مؤسسۀ امام هادی(ع)، 1415ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی. کتاب من لایحضره الفقیه. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1404ق.

ابن‌شعبه، حسن‌بن‌علی. تحف العقول عن آل الرسول(ص). قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1404ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1413ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

آبی، حسن‌بن‌ابی‌طالب. کشف الرموز. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1428ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1404ق.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین. چاپ‌اول، 1376ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). 1414ق.

حلی، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1389ق.

حلّى، فخر المحققین، محمد بن حسن بن یوسف‌. ایضاح الفوائد. قم: اسماعیلیان. 1387.

حیدری، علی‌نقی. اصول الإستنباط. قم: شورای مدیریت حوزه. 1412ق.

خمینی، روح‌الله. کتاب الطهارة. بی‌جا: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). بی‌تا.

خمینی، روح‌الله. مناهج االوصول الی علم الأصول. قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 1373.

خوانساری، احمد. جامع المدارک. قم: اسماعیلیان. 1364.

خوئی، ابوالقاسم. اجود التقریرات. مقرر: محمدحسین نائینی، قم: عرفان. 1352ق.

خوئی، ابوالقاسم. مبانی تکملة المنهاج. بی‌جا: موسسه احیاء آثار امام خویی. 1386.

خوئی، ابوالقاسم. معجم رجال الحدیث. قم: مرکز نشر آثار شیعه. 1410ق.

سیستانی، علی. قاعدۀ لاضرر. نجف: مکتبة آیت‌الله العظمی سیستانی. 1414ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1414ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. ذکری الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1419ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. قم: داوری. 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام فی شرح شرایع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. 1417ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1363.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1418ق.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1418ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب اسلامیة. 1365ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف. مختلف الشیعه. قم: دفتر انتشارات اسلامی 1377.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف‌. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت. 1415ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف‌. قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1413ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین. الذریعة الی اصول الشریعة. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. 1348.

فاضل هندی، محمدبن‌حسن. کشف اللثام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: دار الهجره. چاپ‌دوم، 1409ق.

کشی، محمدبن‌عمر. رجال الکشی. مشهد: دانشگاه مشهد. 1348.

کلینی، محمد بن یعقوب، کافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1407 ق.

لاری، عبدالحسین. التعلیقة علی فرائد الأصول. قم: اللجنة العلمی المؤتمر. 1418ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار(ع). بیروت: دار احیاء التراث. چاپ‌سوم، 1403ق.

محقق حلی، المعتبر. قم: مؤسسة سید الشهداء(ع). 1407ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. شرایع الإسلام فی احکام الحلال و الحرام. تهران: استقلال. 1409ق.

 محقق داماد، سید مصطفی. قواعد فقه بخش جزایی. تهران: مرکز نشر اسلامی. اول، 1379.

محقق داماد، محمد. المحاضرات. اصفهان: مبارک. 1382.

محقق داماد، مصطفی. قواعد فقه: بخش جزایی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. 1384.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1411ق.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1414ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی. مدارک الأحکام. قم: آل‌البیت(ع). 1410ق.

نائینی، شیخ محمد علی. فوائد الاصول الکاظم الخراسانی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1376.