بازخوانی رابطۀ ایدئولوژی و نظام آموزشی

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 6، دوره 17، شماره 2 - شماره پیاپی 36، اسفند 1399، صفحه 189-163   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2021.69289.1021

نویسنده

محمد امینی^*

دانشیار مطالعات برنامه درسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

 نقش و نحوۀ حضور ایدئولوژی در نظام آموزش و پرورش از موضوعات مناقشه‌‌انگیز حوزۀ فرهنگ و آموزش است. درحالی‌که برخی از حضور عناصر ایدئولوژیک در نظام‌های آموزشی و شکل‌دهی به آن حمایت می‌کنند، عده‌ای دیگر چندان با این ایده توافق و همراهی نشان نمی‌دهند و ورود ایدئولوژی به عرصۀ آموزش را باعث ایجاد محدودیت‌های مختلف می‌دانند. در این مقاله با رویکردی تحلیلی–استنتاجی تلاش شده است برخی ابعاد و زوایای این مسئله بررسی و تحلیل شود. با مروری بر دیدگاه‌ها و ادبیات نظری موجود، رابطه و نسبت ایدئولوژی با نظام آموزشی در قالب دو شکل ضمنی (غیرمستقیم) و صریح (مستقیم) صورت‌بندی شده است. در رویکرد اول، ایدئولوژی در معنای ارزش‌های بنیادین و چهارچوب‌های کلان فلسفی حاکم بر آموزش و پرورش مطرح می‌شود که فقط جهت‌گیری کلی حرکت نظام آموزشی را نشان می‌دهد و تلاشی برای تعیین و مهندسی روندهای جاری و ساری آموزش در مدارس و مراکز آموزشی از خود نشان نمی‌دهد، اما در رویکرد صریح (مستقیم)، برنامه‌های درسی مختلف تحت کنترل و حاکمیت ایدئولوژِی قرار می‌گیرند و بسترهای ذهنی و فکری مخاطبان جوان یعنی دانش‌آموزان و دانشجویان به‌منظور پذیرش و درونی‌کردن ارزش‌ها و هنجارهایی خاص آماده می‌شود. در این صورت، نقش‌آفرینی ایدئولوژی در نظام آموزشی از کیفیات و شرایط مناقشه‌انگیزی برخوردار می‌شود که خود ضرورت توجه و بازاندیشی سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان را به اصلاح این روند جلب می‌کند.

کلیدواژه‌ها

ایدئولوژی؛ نظام آموزشی؛ آموزش و پرورش ایدئولوژیک؛ برنامه‌های درسی

مراجع

1. اپل، م. (1393). ایدئولوژی و برنامه درسی (ع. شواخی و همکاران، مترجمان). اصفهان: نشر نوشته.
2. اخوان منفرد، ح. ر. (1380). نقش و جایگاه ایدئولوژی در نظریه‌های انقلاب. پژوهشنامۀ متین، 10، 100-59.
3. آرنت، ه. (1392). توتالیتاریسم (م. ثلاثی، مترجم). تهران: نشر ثالث.
4. آریانپور کاشانی، م. (1386). فرهنگ بزرگ یک جلدی پیشرو آریانپور (با همکاری بهرام دلگشایی). تهران: نشر الکترونیکی و اطلاع رسانی جهان رایانه.
5. آقاپور، ف. (1397). شیوۀ القای ایدئولوژی و تأثیر آن بر تقابل لذت/ آموزش در دو رمان نوجوان. مجله علمی-پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، 9(2)، 28-1.
6. آلتوسر، ل. (1388). ایدئولوژی و دستگاه‌های ایدئولوژیک دولت (جلد دوم) (ر. صدرآرا) . تهران: نشر چشمه.
7. امامی، ی. (1391). جامعه‌شناسی دین در آراء کلیفورد گیرتز. فصلنامۀ تخصصی مطالعات اجتماعی دین، 1(1)، 17-7.
8. برخورداری، ر. (1393). آثار ماندگار: ایدئولوژی و برنامه درسی (اثر مایکل اپل). تهران: دانشنامۀ ایرانی برنامه درسی.
9. بشلر، ژ. (1370). ایدئولوژی چیست؟ نقدی بر ایدئولوژی‌های غربی (ع. اسدی، مترجم). تهران: شرکت سهامی انتشار.
10. بودن، ر. (1378). ایدئولوژی، در منشأ معتقدات (ا. علی‌آبادی، مترجم). تهران: انتشارات شیرازه.
11. بیات، ا. (1398). شناسایی مؤلفه‌های شکل‌دهندۀ ایدئولوژی سازمانی. مدیریت دولتی، 11(3)، 508-481.
12. بیات، ا.، لطیفی، م.، مرادی، م،. و اسلامبولچی، غ. (1398). تحلیل رابطه بین اسطوره‌های پزشکی و ایدئولوژی سازمانی با نقش میانجی حماسه سازمانی در سازمان مأموریت‌محور دانشگاه علوم پزشکی. فصلنامه مدیریت بهداشت، 10(1)، 77-67.
13. پیری، م.، عطاران، م.، کیامنش، ع.ر. ، و حسین‌نژاد، غ. ر. (1390). برنامه‌ریزی درسی مدرسه‌محور راهبردی برای تمرکززدایی از نظام برنامه‌ریزی درسی. فصلنامۀ پژوهش‌های برنامه درسی، 1(1)، 27-1.
14. تامپسون، ج. (1378). ایدئولوژی و فرهنگ مدرن (م. اوحدی، مترجم). تهران: مؤسسۀ فرهنگی آینده پویان.
15. ترکمان، ف.، و نیک پی، ام. (1389). تبیین جامعه‌شناختی ایدئولوژی و توسعه سیاسی در ایران معاصر. تهران: انتشارات علم.
16. تسلیمی، ع. (1390). تحلیل سه قطره خون با رویکرد جامعه‌شناسی ساختگرا. فصلنامۀ ادب‌پژوهی، (7)، 188-171.
17. جلالوند، ط. (1398). رویکرد جامعه‌شناختی به آموزش و پرورش. رشد آموزش علوم اجتماعی، 21(3)، 12-9.
18. دانشور، ف. (1395). بازخوانی رابطۀ حقوق و ایدئولوژی در پرتو مطالعات میان رشته‌ای. فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای، 8(4)، 26-1.
19. سارلند، چ. (1389). دیالکتیک جبر گرایی و پویایی (م. ملک یاری، مترجم). کتاب ماه کودک و نوجوان، 154، 36-26.
20. سلسبیلی، ن. (1381). دیدگاه‌های برنامه درسی: برداشت‌ها، تلفیق‌ها و الگوها. تهران: وزارت آموزش و پرورش، پژوهشکدۀ تعلیم و تربیت.
21. سلطانی، علی اصغر. (1384). قدرت، گفتمان و زبان: سازوکارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران. تهران: نشر نی.
22. شارع‌پور، م. (1388). جامعه‌شناسی آموزش و پرورش. تهران: سمت.
23. صفایی، ع.، و کارگر، ا. (1395). بررسی گفتمان آموزشی داستان لبخند انار هوشنگ مرادی کرمانی بر مبنای نظریّة ایدئولوژی آلتوسر. نشریۀ ادب و زبان، 19(40)، 181-161.
24. طالب‌زاده نوبریان، م.، و فتحی واجارگاه، ک. (1381). مباحث تخصصی برنامه‌ریزی درسی. تهران: انتشارات آییژ.
25. عبداللهیان، ح.، و حسینی‌فر، آ. (1391). تحلیلی بر بازنمایی ایدئولوژی و سبک زندگی در کتاب‌های آموزش زبان اینترچنج. مطالعات فرهنگ- ارتباطات، 13(20)، 60-35.
26. عبدی، ع.، و عیسی‌نیا، ح. (1394). بررسی نسبت ایدئولوژی با تغییر جای نام‌ها در ایران پس انقلاب اسلامی. فصلنامۀ ژئوپلیتیک، 11(2)، 133-115.
27. علاقه‌بند، ع. (1393). جامعه‌شناسی آموزش و پرورش. تهران: نشر روان.
28. علی بابایی، غ. ر.، و آقایی، ب. (1365). فرهنگ علوم سیاسی (جلد اول). تهران: نشر ویس.
29. علی محمدی، ا. (1396). علم/ ایدئولوژی در نظرگاه لویی آلتوسر: جایگاه نظام آموزش در مناسبات قدرت. فصلنامۀ سیاست، 4(13)، 107-85.
30. عمید، ح. (1364). فرهنگ عمید. تهران: امیرکبیر.
31. فاضلی، ن. (1398). ایدئولوژی در آموزش و پرورش مخل یادگری است. سخنرانی در نشست علمی- تخصصی ایدئولوژی و برنامه درسی، بازیابی از sedayemoallem.ir
32. فراستخواه، م. (1389). مدرسۀ ایرانی در کشاکش دو منطق متفاوت. بازیابی در http://farasatkhah.blogsky.com
33. فراستخواه، م. (1398). ایدئولوژی و برنامه درسی. سخنرانی در دومین نشست علمی و تخصصی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، بازیابی از sedayemoallem.ir
34. کچویان، ح. (1383). ملی‌گرایی یا ایدئولوژی معجزه‌گرا: تناقض‌های ایدئولوژیک جنبش‌های ملی‌گرا. فصلنامه جامعه‌شناسی ایران، 5(3)، 139-124.
35. گوتک، ج. (1398). مکاتب فلسفی و آراء تربیتی (م. ج. پاک‌سرشت، مترجم). تهران: سمت.
36. محسن پور، ب. (1383). ضرورت تدوین نظریه برنامه درسی برای آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران. فصلنامۀ نوآوری‌های آموزشی، 3(7)، 113-99.
37. معین، م. (1384). فرهنگ فارسی. تهران: ادنا.
38. ملکی، ح. (۱۳۸۸). برنامه‌ریزی درسی (راهنمای عمل). مشهد: انتشارات پیام اندیشه.
39. ملکی، ح.، و آقامحمدی، ج. (1394). تمرکزگرایی و تمرکززدایی در فرایند برنامه‌ریزی توسعه آموزشی: چالش‌ها و موانع. ماهنامۀ اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کار و جامعه، (180)، 66-60.
40. مهرمحمدی، م.، و امین خندقی، م. (1388). مقایسۀ ایدئولوژی‌های برنامه درسی آیزنر با میلر: نگاهی دیگر. مطالعات تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه فردوسی، 10(1)، 45-27.
41. نظری، ع. ا.، و حسن‌پور، ع. (1391). فرهنگ، قدرت و معنا در نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه مطالعات ملی، (2)، 51-27.
42. نقیب زاده، م. ع. (1396). درآمدی بر فلسفه آموزش و پرورش. تهران: طهوری.
43. وثیق، ش. (1397). عناصر توتالیتر ایدئولوژی در پرتو نگاه بدیع هانا آرنت. بازیابی از chidan-vssigh.com
44. ون دایک، ت. (1387). مطالعاتی در تحلیل گفتمان (گروه مترجمان، مترجم). تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
45. یمنی دوزی سرخابی، ع. (1397). تأملی در فعالیت‌های علمی در دانشگاه‌ها از نگاه پیر بوردیو. فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، 24(3)، 22-1.

 

46. Apple, M. W. (1990). Restoring the voice of curriculum specialists. Education Digest, 56(2), 48-52.
47. Apple, M. W. (2013). Knowledge, power and education: The Selected Works of Michael W. Apple, Abingdon. London: Routledge.
48. Collins, J. C., & Porras, J. I. (2005). Built to last: Successful habits of visionary companies. Discontent (pp. 47-76), New York: Free Press of Glencoe.
49. Fairclough, I., & Fairclough, N. (2012). Political discourse analysis: A method for advanced students. London& New York: Routledge.
50. Fairclough, N. (1996). Language and Power. London: Longman.
51. Geertz, C. (1964). Ideology as a cultural system. In A. D. Ernest (ed.): Ideology and discontent (pp. 47-76). New York: The Free Press of Glencoe.
52. Goodwin, B. (2007). Using political ideas (5^th). London: John Wiley.
53. Hicks, D. (2004). Radical education. In S. ward (ed.). Education Studies: A Students Guide.
54. London: Routledge.
55. McLellan, D. (1995). Ideology (2^nd). Minneapolis: University of Minnesota Press.
56. Mintzberg H. (1983). Power in and around organizations. USA : Prentice-Hall Englewood Cliffs, NJ.
57. Van Dijk, T. (1998). Opinions & ideologies in the press.Retrieved from http://www.discourses.org/OldArticles/Opinions%20and%20Ideologies%20in%20the%20Press.pdf
58. Van Dijk, T. A. (2016). Ideology. In International encyclopedia of political cmmunication. Retrieved from https:// org/ 10.1002/ 9781118 541555. Wbiepc 011