دیدگاه‎های بلاغی صهبایی در "شرح سه‌نثر ظهوری"

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 214، آذر 1400، صفحه 55-81   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.70492.1084

نویسندگان

محمد خاکپور^{* 1}؛ محمد مهدی‌پور²؛ مهدی باقری³

¹دانشیار دانشگاه تبریز

²استاد،گروه زبان و ادبیات فارسی، تبریز ، ایران

³دانشجوی دکتری دانشگاه تبریز

چکیده

یکی از شروح بلاغی برجستۀ فارسی که در قرن نوزدهم میلادی در شبه‌قاره به نگارش درآمد، شرح سه‌نثر ظهوری نوشتۀ امام‎بخش صهبایی است که از جهت نقد زبان‎شناسی، بلاغی و ادبی دارای ویژگی‎هایی است که بررسی و تحلیل این عناصر می‌‎تواند به مخاطب در شناخت مظاهر زبان‌شناسی و نقد ادبی تازه شکل گرفتۀ این دوران یاری برساند. این مقاله می‌کوشد تا نقش این عناصر تازۀ بلاغی را در تحول نقد بلاغی و ادبی این دوره بررسی کند. برای این منظور، به بررسی شگردهای بلاغی که در کتاب‌های بلاغت فارسی کمتر نمود دارد، پرداخته شده است؛ چون سجع مردّف، مجاز در مجاز، مخالف‌خوانی در تلمیح، نگاه نو به استعارۀ مکنیه و تضاد معنوی. بعضی از این شگردهای بلاغی حاصل مطالعۀ صهبایی در امّهات کتب بلاغی نظیر مختصرالمعانی و مطوّل تفتازانی است که بارها به شکل مستمر در استدلالات خود از آن استفاده می‌کند. در اعتقاد صهبایی ملاک پذیرش استعاره، همان "آحاد"، یعنی نخبگان ادبی هستند که آن را به کار می‎برند. صهبایی معتقد است که زبان مجازی، ذاتاً ساخت شکن است؛ زیرا نخست با تغییر گونهٔ بیان، معنـای متفـاوتی را پیـشنهاد مـی‌کنـد و در مرحلـهٔ دوم امکان قطعیت معنای پیشنهادی را رد و آن معنای قطعی را انکار می‌کند. در این پژوهش برآنیم با رویکرد تحلیلی و توصیفی آرای صهبایی را بر اساس موازین بلاغی با تکیه بر رسالۀ شرح سه‌نثر ظهوری در حد وسع خود موردبررسی قرار دهیم.

کلیدواژه‌ها

صهبایی؛ ظهوری؛ عناصر بلاغی؛ نقد ادبی

مراجع

قرآن کریم. (1378). ترجمۀ الهی قمشه‌ای. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

آرزوی اکبرآبادی، سراج‌‌الدین علی‌‌خان. (1991). مثمر. با مقدمه و تصحیح ریحانه خاتون. پیش لفظ از ابواللیث صدیقی. پاکستان.

. (1977). سراج منیر. ضمیمۀ کارنامۀ منیر لاهوری. مقدمه، تصحیح و تحشیۀ سید محمد اکرم. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان. اسلام‌‌آباد.

. (1401ه.ق). تنبیه‌‌الغافلین. با مقدمه و تصحیح و تحشیه سید محمد اکرم «اکرام». لاهور. دانشگاه پنجاب.

آرین‌پور، یحیی. (1372). از صبا تا نیما. تهران: زوار.

آزادبلگرامی، محمدعلی. (1255). خزانۀ عامره. نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.

. (1382). غِزلان‌‌الهند. تصحیح سیروس شمیسا. تهران: صدای معاصر.

ابیطالب، علی. (1351). نهج‌البلاغه. ترجمه و شرح علیقلی فیض الاسلام. تهران: سرای امید.

اسکولز، رابرت. (1383). ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: آگاه.

بیدل دهلوی، عبدالقادر. (1384). دیوان.2 جلد. به تصحیح خلیل‌الله خلیلی. تهران: سیمای دانش.

تفتازانی، سعدالدین .(1392).الاصباح فی شرح تلخیص المفتاح المعروف بالمطول با حواشی ادیب دُرّه صوفی. قم: دارالحجه.

حزین لاهیجی، شیخ محمد علی‌‌بن ابیطالب‌‌بن عبدالله. (1350). دیوان حزین لاهیجی. با تصحیح، مقابله و مقدمۀ بیژن ترقی. تهران: کتابفروشی خیام.

حسن‌‌پور آلاشتی، حسن. (1384). سبک‌‌شناسی غزل سبک هندی. تهران: سخن.

جام هروی، سیف. (1399). جامع الصنایع و الاوزان. تصحیح زینب صادقی‌نژاد. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.

خاقانی، محمد. (1387). جلوه‌های بلاغت در نهج‌البلاغه. قم: موسسۀ فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان.

روایی، محمد. (1365). دستور زبان فارسی. با همکاری جهانگیر معصومی. تهران: علوی.

زرین‌‌کوب، عبدالحسین. (1371). شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب. تهران: علمی.

سعدی شیرازی، مصلح‌‌الدین. (1381). گلستان سعدی. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم.(1354). دیوان. تصحیح محمّد تقی مدرّس رضوی. تهران: سنایی.

شمس لنگرودی. (1372). سبک هندی و کلیم کاشانی. تهران: مرکز.

شمیسا، سیروس. (1378). نگاهی تازه به بدیع. تهران: فردوس.

صفوی، کوروش. (1381). نگاهی به چگونگی پیدایش سبک هندی در شعر منظوم فارسی. مندرج در زبان و ادب. شماره 15. صص 21-46.

صهبایی دهلوی مولوی، امام‌‌بخش. (1906). شرح سه نثر ظهوری. لکهنو: مطبع نولکشور.

. (1978). کلیات صهبایی. جلد اول. جمع‌آوری‌شده: منشی دین‌‌دیال. کانپور: مطبع نظامی.

. (1295ه). شرح مینابازار. کانپور: مطبع نولکشور.

فتوحی، محمود رودمعجنی. (1385). نقد خیال: نقدِ ادبی در سبکِ هندی. تهران: سخن.

فطرت، حسن عباس. (1384). احوال و آثار آزاد بلگرامی. تهران: انتشارات محمود افشار یزدی.

فکرت، محمد آصف. (1353). گزیدۀ آثار امیر خسرو دهلوی. افغانستان: وزارت اطلاعات و کلتور افغانستان.

فقیر دهلوی، شمس‌‌الدین. (1887). حدائق‌‌البلاغه. لکهنو: چاپ سنگی.

میـرزا خـان بـن فخرالدیـن محمـد. (1354). تحفـة الهنـد. تصحیـح نورالحسـین انصـاری. تهران: بنیـاد فرهنـگ ایـران.

هاشمی محموده. (1996م). تحول نثر فارسی در شبه‌قاره در دورۀ تیموریان متأخر. اسلام‌‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

هاوکس، ترنس. (1377). استعاره. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: مرکز.

مقاله

حمیدیان، سعید. (1347). مهاجرت شعرا به هند در عصر صفویه. وحید. شمارۀ 5. صص:505-507 و 669-672.

فتوحی رودمعجنی، محمود. (1387). ساخت شکنی بلاغی نقش صناعات بلاغی در شکست و واسازی متن. فصلنامۀ نقد ادبی. پاییز. دورۀ 1. شماره 3. از صفحۀ 109 – 135.

نورانـی وصـال، عبدالوهاب. (1371). سـبک هندی و وجه‌تسمیۀ آن در صائـب و سـبک هنـدی. بـه کوشـش محمـد رسـول دریاگشـت. تهران: قطره. صـص: 283-295.

نیکخو، عاطفه؛ جهانگرد، فرانک؛ قاسمی، ملیحه. (1395). بررسی ویژگی‌های مشترک شعر سبک هندی و مینیاتور مکتب اصفهان. فصل‌‌نامهٔ ‌پژوهش‌‌های ‌ادبیات تطبیقی. دورهٔ 4. شمارهٔ‌‌3. پاییز 81-108.

پایان‌‌نامه

توفیق‌‌الهاشمی، معید زکری. (1426ه.ق). المجاز فی أساس البلاغة زمخشری. با راهنمایی خلیل بنیان حسون. دانشگاه بغداد. دوره کارشناسی ارشد رشتۀ هنر.

منابع لاتین

Ricoeur, Paul. (1998). "The Metaphorical Process", in David Stewart, Exploring the philosophy of Religion, 4th ed, prentice-Hall, p. 189-200