موقعیت طبقاتی زنان در تعارض با کلیشه‌های جنسیتی در متون عرفانی‌‌تعلیمی

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 214، آذر 1400، صفحه 83-100   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.71818.1139

نویسنده

پرنوش پژوهش^*

استادیار ادبیات فارسی دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن

چکیده

جایگاه زنان در متون عرفانی‌تعلیمی به جهت نماد‌وارگیِ نفس همواره در سطحی پایین‌‌تر از مردان، که تمثیل عقل هستند، در نظر گرفته شده است و گفته شده که گفتمان عرفانی که در آن زن‌ستیزی معادل نفس‌‌ستیزی و دنیاگریزی است، بیش از گفتمان‌‌های دیگر ادبیات فارسی زن‌‌دشمن است. این مقاله ابتدا با رویکردی ملهم از کیت میلت[1] که اِعمال سیاست‌های جنسیتی را در سه حوزۀ منزلت، نقش و منش دنبال می‌کند، به بررسی جایگاه، نقش و منش زنان طبقۀ بالا (زنان منسوب به دربار) و متقابلاً زنان طبقۀ پایین (کنیزان) در حکایات سه منظومه‌سرای شاخص ادبیاتِ عرفانی، یعنی سنایی، عطار و مولوی می‌پردازد و سپس نقش زنان را در بافت عرفانیِ حکایات بررسی می‌کند و درنهایت با توجه به نقش زنان در هر دو بافت، رویکرد سه نویسنده را نسبت به جایگاه زنان ارزیابی می‌نماید. دستاورد این مقاله این است که نشان می‌دهد در گفتمان عرفانی‌‌تعلیمی تقسیمات اجتماعی مقدم بر تقسیمات جنسیتی است؛ چراکه زنان طبقات بالا جایگاهی فراتر از مردان طبقات دیگر (حتی صوفیان) دارند و بر اساس اوصاف نسبت‌داده شده به این زنان مانند دور از دسترس بودن، موردستایش واقع‌شدن و جایگاه الوهیت برخی از این زنان تمثیل خداوند واقع شده‌اند؛ درحالی‌که مرد-صوفیان تجربۀ شهودی خود را در رؤیایی با این زنان تجربه می‌کنند.

کلیدواژه‌ها

جنسیت؛ کلیشۀ جنسیتی؛ طبقۀ اجتماعی؛ زنان منسوب به دربار؛ کنیز؛ گفتمان عرفانی

مراجع

- پورنامداریان، تقی. (1380). در سایه آفتاب. تهران: سخن.

- چیتیک، ویلیام. (1386). درآمدی بر تصوف. ترجمۀ محمدرضا رجبی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

- حسینی، مریم. (1388). ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات فارسی. تهران: چشمه.

- حسینی، مریم. (1388). «رمزپردازی زن در ادبیات عرفانی». مجلۀ زن در توسعه و سیاست، شمارۀ 24. بهار 1388. صص 29-45.

- خادمی، نرگس. قوام، ابوالقاسم. (1390). «شخصیت کنیزک در مثنوی». فصل‌نامۀ نقد ادبی. دورۀ 4. شمارۀ 13. صص 91-115.

-رستمی، فرشته. (1389). «خوانشی زن‌‌محور در تاریخ بیهقی و سمک عیار». مجلۀ زن در فرهنگ و هنر. دورۀ 2. شمارۀ 1. پاییز 1389. صص 133-113.

-ستاری، جلال. (1373). سیمای زن در فرهنگ ایران. تهران: مرکز. (1375)

- سجادی، سید ضیاءالدین. (1375). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. چ 3. تهران: کتابخانه طهوری.

- سنایی، مجدودبن‌آدم. (1359). حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌‌الطریقه. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- صفوی، سلمان. (2006). ساختار معنایی مثنوی معنوی. ترجمۀ مهوش السادات علوی. تهران: میراث مکتوب.

- عرب، عباس؛ صحرایی، فاطمه. (1391). «بررسی تطبیقی سیمای زن در عرفان مولانا و ابن عربی». ادبیات تطبیقی (دانشگاه باهنر کرمان). شماره 6. بهار و تابستان 1391. صص 95-116.

- عطار، فریدالدین محمدبن ابراهیم نیشابوری. (1386). مصیبت‌نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

- . (1384). منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

- کاظم‌‌نیا، فریبا. (1386). «کنیزان: وضع اجتماعی حقوقی در دوره مغول ایلخانی». تاریخ و تمدن اسلامی. سال سوم. شماره 5.صص 85-113.

- گیدنز، آنتونی. (1389). جامعه‌‌شناسی. ترجمۀ حسین چاوشیان. تهران: نی.

- فطوره‌‌چی، مینو. (1384). سیمای جامعه در آثار سنایی. تهران: امیرکبیر: 125-136.

- مولانا، جلال‌الدین محمد بلخی. (1390). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد ا. نیکلسون. تهران: هرمس.

- Simpson, Paul. (1993). Language, Ideology and Point of View. London and New York: Routledg (2005)

- Millett, Kate. (1969). Sexual Politics. Illinois. University of Illinois press