تحلیل گونه شناسی دوبیتی فارسی در ادب عامه

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 214، آذر 1400، صفحه 123-144   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.71318.1112

نویسندگان

مرضیه عظیمی¹؛ نجمه دری²؛ حسن ذوالفقاری^{* 3}؛ غلامحسین غلامحسین زاده³

¹دانشجوی دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

از میان اشعار عامۀ فارسی، بیش از همه دوبیتی رواج دارد. در موقعیت‌ها و مراسم مختلف، در سوگ و سرور، هنگام کار و استراحت، بر زبان پیر و جوان دوبیتی جاری است. درواقع دوبیتی پرکاربرد‌ترین قالب شعری ادب عامه است و درعین‌حال دارای ویژگی‌هایی است که آن را از سایر قالب‌های شعری فارسی متمایز می‌کند. برای مثال زبان آن عمدتاً عامیانه و مضمون آن بیشتر مسائل روزمرۀ زندگی عموم مردم و به‌خصوص احساسات عاشقانه و هجران یار است و به‌طورکلی محل بروز احساسات و عواطف جاری آن‌هاست. علاوه بر آن، ویژگی‌های ساختاری منحصربه‌فرد فردی دارد. ازاین‌رو آیا می‌توان گفت دوبیتی فارسی یک ژانر ادبی نیز هست؟ و آیا اساساً یک قالب شعری می‌تواند محور یک ژانر ادبی قرار گیرد؟ برای بررسی این موضوع، در این پژوهش با انتخاب هزار و پانصد دوبیتی از مناطق مختلف ایران، مؤلفه‌های ژانری متنی و برون‌متنی دوبیتی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد دوبیتی‌های فارسی غالباً ویژگی‌های ژانری نسبتاً واحد و همانندی دارند که راه را برای سخن گفتن از ژانر دوبیتی در کنار قالب دوبیتی تا حدودی هموار می‌کند.

کلیدواژه‌ها

دوبیتی؛ شعر عامۀ فارسی؛ قالب شعری؛ نوع ادبی؛ مطالعات ژانری

مراجع

احمدپناهی، محمد. (1384). تاریخ در ترانه. تهران: پژواک کیوان.

احمدی، بابک. (1370). ساختار و تأویل متن. جلد دو. تهران: نشر مرکز.

ادیب طوسی، محمدامین. (1333). «فهلویات المعجم». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز. شمارۀ 4. صص 471-478.

الهامی، فاطمه. (1396). «جایگاه و تحلیل درونمایۀ سیتک‌ها در ترانه‌های سیستان». فرهنگ و ادبیات عامه. شمارۀ 18. صص 153-181.

بهار، محمدتقی. (1317). مقدمۀ هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران. گردآورنده حسین کوهی‌کرمانی. تهران: بی‌نا.

بهرام‌پور، غلام‌رضا. (1394). «چهاربیتی: ادامۀ سنت شعر شفاهی در ایران». فرهنگ و ادبیات عامه. شمارۀ 6. صص 75‑112.

تودوروف، تزوتان. (1382). «پیش‌درآمدی بر جنس‌های ادبی». ترجمۀ مدیا کاشیگر. زیباشناخت. شمارۀ 9. صص 109‑121.

. (1387). مفهوم ادبیات و چند جستار دیگر. ترجمۀ کتایون شهپرراد. تهران: قطره.

. (1392). بوطیقای ساختارگرا. ترجمۀ محمد نبوی. تهران: آگه.

حسینی‌موسی، زهرا. (1395). بومی‌سرودهای شهربابک. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.

درویشی، محمدرضا. (1373). مقدمه‌ای بر شناخت موسیقی نواحی ایران. تهران: حوزۀ هنری.

دوبرو، هدر. (1395). ژانر (نوع ادبی). ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.

ذوالفقاری، حسن. (1394). «کاربرد و ویژگی‌های دوبیتی در بومی‌سرودهای ایرانی». ادب‌پژوهی. شمارۀ 32. صص 63‑95.

رزمجو، حسین. (1370). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی.

رستگار فسایی، منصور. (1380). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید شیراز.

زرقانی، مهدی. (1398). تاریخ ادبیات ایران و قلمرو زبان فارسی با رویکرد ژانری. جلد دو. تهران: فاطمی.

؛ زرقانی، جواد. (1396). «رویکرد ژانری در مطالعات تاریخ ادبی». نامۀ فرهنگستان. شمارۀ 62. صص 36‑56.

؛ قربان‌صباغ، محمودرضا. (1395). نظریۀ ژانر. تهران: هرمس.

شبانی، حسین. (1386). نهبندان دیار خورشید. تهران: روزگار.

شکورزاده، ابراهیم. (1377). عقاید و رسوم مردم خراسان. تهران: سروش.

شمیسا، سیروس. (1386). انواع ادبی. تهران: میترا.

طباطبایی، لسان‌الحق. (1386). داستان و دوبیتی‌های حسینا. تهران: بهین.

. (1387). سرو ایراج. تهران: بهین.

عظیمی، مرضیه؛ ذوالفقاری، حسن؛ دری، نجمه؛ غلامحسین‌زاده، غلامحسین. (1400). «گونه‌شناسی نام‌های دوبیتی فارسی». فرهنگ و ادبیات عامه. شمارۀ 37. صص 195-228.

فخرالزمانی، عبدالنبی بن خلف. (1392). طرازالاخبار مجلد اول متن. به کوشش سیدکمال حاج‌سیدجوادی. چاپ اول. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.

فرای، نورتروپ. (1377). تحلیل نقد. ترجمۀ صالح حسینی. تهران: نیلوفر.

فرو، جان. (1392). ژانر. ترجمۀ لیلا میرصفیان. اصفهان: کنکاش.

کوهی‌کرمانی، حسین. (1345). هفتصد ترانه از ترانه‌های روستایی ایران. تهران: بی‌نا.

لریمر، دیوید لکهارت. (1353). فرهنگ مردم کرمان. ترجمۀ فریدون وهمن. بنیاد فرهنگ ایران.

محمدی، محمدحسین؛ اسماعیلی برزی، غزال. (1396). «دوبیتی در ادوار مختلف شعر فارسی». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. شمارۀ 35. صص 17-36.

مرادی، محمد. (1395). «کارکردهای متمایز قافیه و ردیف دوبیتی‌های عامه در لفظ و معنا». فرهنگ و ادبیات عامه. شمارۀ 10. صص 165-189.

ناصح، محمدمهدی. (1393). گذری بر دوبیتی‌های بیرجندی. تهران: فکر بکر.

نصیری‌جامی، حسن. (1380). تحلیل ساختار و درونمایۀ ترانه‌های کهن شرقی. مشهد: محقق.

نیکوکار، عیسی. (1352). ترانه‌های نیمروز. وزارت فرهنگ و هنر.

ولک، رنه، و آوستن وارن. (1373). نظریۀ ادبیات. ترجمۀ ضیاء موحد و پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی.

همایونی، صادق. (1371). فرهنگ مردم سروستان. تهران: به‌نشر.

.(1379). ترانه‌های محلی فارس. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.

همایی، جلال‌الدین. (1389). فنون بلاغت و صناعت ادبی. تهران: اهورا.

یعقوبی، مرضیه. (1396). سنگ‌نوشته‌های قبر، تهران: ادیسون.

Weryho, W. Jan. (1962). ‘Sistani-Persian Folklore’, Indo-Iranian Journal, Vol 5.