بررسی شیوه‌های تغییر امثال فارسی در متون منثور منتخب پس از اسلام تا سدۀ هشتم هجری

جستارهای نوین ادبی

دوره 54، شماره 3 - شماره پیاپی 214، آذر 1400، صفحه 145-166   

نوع مقاله: مقالۀ ترویجی توسعه‌ای (مطالعۀ موردی)

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2021.71251.1126

نویسندگان

زینب رمضانی¹؛ سلمان ساکت^{* 2}

¹کارشناس ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

اغلب مثل‌‌پژوهان تغییرناپذیری یا تغییرپذیری اندک را یکی از ویژگی‌‌های مثل دانسته‌‌اند. برخی از آنان هیچ‌گونه تغییری را در امثال جایز نمی‌‌دانند و برخی دیگر برای تغییر امثال حد و حدودی قائل شده‌‌اند. این مقاله بر آن است تا با بررسی امثال متون منثور منتخب تا سدهٔ هشتم هجری به بررسی مقوله تغییر امثال بپردازد. در این پژوهش 27 متن منثور فارسی خوانده و امثال فارسی آن‌‌ها استخراج شد. سپس امثال مشابه از نظر لفظی و محتوایی به‌منظور بررسی شیوه‌‌های تغییر در سیر تاریخی متون بررسی گردید. نتایج این پژوهش نشان می‌‌دهد بر خلاف تعاریف محققان، امثال در سیر تاریخی متون تغییر کرده‌اند. در میان امثال مستخرج از متون موردبررسی 74 مثل کم‌وبیش تغییر یافته‌‌اند. شیوه‌‌های تغییر در این امثال به ترتیب بسامد عبارتند از: تغییر در ساخت دستوری، تغییر بلاغی، تغییر در واژه‌‌ها، افزایش یا کاهش واژه‌‌ها و جابجایی نحوی.

کلیدواژه‌ها

متون منثور؛ امثال فارسی؛ تغییر امثال؛ شیوه‌‌های تغییر امثال

مراجع

ارجانی، فرامرز بن خداداد. (1363). سمک عیّار. تصحیح پرویز ناتل خانلری. تهران: آگاه.

بهمنیار، احمد. (1361). داستان‌‌نامهٔ بهمنیاری. به کوشش فریدون بهمنیار. تهران: دانشگاه تهران.

. (1328). «مثل چیست». یغما. سال 2. شماره 2و 3. ص 49- 52.

بیهقی، ابوالفضل. (1390). دیبای دیداری: متن کامل تاریخ بیهقی. به کوشش محمدجعفر یاحقی و مهدی سیدی. تهران: سخن.

پارسا، احمد. (1394). بررسی و تحلیل علمی و ادبی امثال‌وحکم پارسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

جوینی، عطاملک بن محمد. (1337). تاریخ جهانگشای. به همت محمد رمضانی. تهران: کلاله خاور.

حسینی یزدی، محمدبن محمدبن محمدبن نظام. (1388). العراضة فی الحکایة السلجوقیة. به کوشش مریم میرشمسی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

حلبی، علی‌‌اصغر. (1379). خواندنی‌‌های ادب فارسی. تهران: زوّار.

حیدری ابهری، غلامرضا. (1385). حکمت‌‌نامهٔ پارسیان. قم: جمال.

خاتمی، محمدصادق. (1398). تصحیح مکتوبات صدی شیخ شرف‌‌الدین منیری و تحقیق دربارهٔ آن، رسالهٔ دکتری. دانشگاه فردوسی مشهد. دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی. گروه زبان و ادبیات فارسی.

خاقانی، افضل‌‌الدین بدیل بن علی. (1362). منشآت خاقانی. تصحیح و تحشیهٔ محمد روشن. تهران: دانشگاه تهران.

خرندزی زیدری نسوی، شهاب‌‌الدین محمد. (1381). نفثة‌‌المصدور. تصحیح و توضیح امیرحسین یزدگردی. تهران: توس.

دهخدا، علی‌اکبر. (1368). گزیدهٔ امثال‌وحکم دهخدا. به کوشش سید محمد دبیرسیاقی. تهران: تیراژه.

ذوالفقاری، حسن. (1388). «بررسی ضرب‌‌المثل‌‌های فارسی در دو سطح واژگانی و نحوی». فنون ادبی. شمارهٔ 1. ص 57-80.

. (1387). «تغییر شکل و تعدد روایات در ضرب‌المثل‌‌های فارسی». نجوای فرهنگ. شمارهٔ 7. ص 24- 13.

. (1387). «تفاوت کنایه با ضرب‌‌المثل». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. شمارهٔ 10. ص 109-123.

. (1389). فرهنگ بزرگ ضرب‌‌المثل‌‌های فارسی. ج 1.تهران: معین.

رازی، نجم‌‌الدین. (1352). مرصادالعباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

راوندی، محمد بن علی بن سلیمان. (1364). راحه‌‌الصدور و آیه‌‌السرور در تاریخ آل سلجوق. تصحیح محمد اقبال. تهران: امیرکبیر.

زلهایم، رودولف. (1381). امثال کهن عربی. ترجمه: احمد شفیعیها. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ساکت، سلمان. (1388). «پیوند امثال عربی و فارسی در کتاب لطایف‌‌الامثال و طرایف‌‌الاقوال». الدراسات‌‌الادبیه. شمارهٔ پیاپی 67، 68، 69. ص 143- 172.

. (1393). «مثل‌‌ها و مثلواره‌‌های فارسی در نامه‌‌های عین‌‌القضات همدانی». مزدک‌‌نامه. شمارهٔ 6. صص 167‑179.

سعدی، مصلح بن عبدالله. (1392). گلستان. تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

سمعانی، شهاب‌‌الدین احمد. (1384). روح‌‌الارواح فی شرح الملک‌‌الفتاح. به اهتمام و تصحیح نجیب مایل‌‌هروی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

شهری، جعفر. (1382). قند و نمک. چاپ پنجم. تهران: معین.

طبری، محمدبن جریر. (1366). تاریخنامهٔ طبری. تصحیح و تحشیه محمد روشن. تهران: نشر نو.

طوسی، خواجه نظام‌‌الملک. (1398). سیرالملوک. مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

ظهیری سمرقندی، محمد بن علی. (1349). اغراض‌‌السیاسه فی اعراض‌‌الریاسه. تصحیح جعفر شعار. تهران: دانشگاه تهران.

. (1381). سندبادنامه. تصحیح محمدباقر کمال‌‌الدینی. تهران: میراث مکتوب.

عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر. (1371). قابوس‌‌نامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: انتشارات علمی.

غازی ملطیوی، محمد. (1383). روضه‌‌العقول. تصحیح و تحشیه محمد روشن و ابوالقاسم جلیل‌‌ور. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

قاضی اوش. (1397). قرّه‌العین، تصحیح و تحقیق: سلمان ساکت و زهرا محمودی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و سخن.

قمی، نجم الدین ابوالرجاء. (1389). ذیل نفثه‌‌المصدور. تصحیح حسین مدرسی طباطبایی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد. (1363). شرح‌‌التعرف لمذهب‌‌التصوف. مقدمه و تصحیح محمد روشن. تهران: اساطیر.

مرتضایی، سید جواد. (1390). «تمثیل، تصویر یا صنعت بدیعی؟». پژوهش‌‌های زبان و ادبیات فارسی. دورهٔ جدید. شمارهٔ 4. صص 38-29.

منشی، ابوالمعالی نصرالله. (1362). کلیله‌ودمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. تهران: دانشگاه تهران.

میبدی، ابوالفضل. (1382). کشف‌‌الاسرار و عده‌‌الابرار. ج 1. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.

واعظ‌‌زاده، عباس؛ یاحقی، محمدجعفر. (1392). «بررسی تأثیر شاهنامه در امثال فارسی بر پایهٔ امثال‌وحکم دهخدا». جستارهای ادبی. ش 181. صص 28-1.

وراوینی، سعدالدین. (1389). مرزبان‌‌نامه. به کوشش خلیل خطیب‌‌رهبر. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

وطواط، رشیدالدین. (1376). لطایف‌‌الامثال و طرایف‌‌الاقوال. تصحیح و تعلیق حبیبه دانش‌‌آموز. تهران: میراث مکتوب.

هبله‌‌رودی، محمدعلی. (1344). مجمع‌‌الامثال. ویراستهٔ صادق کیا. تهران: اداره فرهنگ‌عامه.

همایی، جلال‌‌الدین. (1389). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: اهورا.

همدانی، عین‌‌القضات. (1377). نامه‌‌های عین‌‌القضات همدانی. مقدمه، تصحیح و تعلیق علی‌‌نقی منزوی و عفیف عسیران. تهران: اساطیر.