ریشه‌های پیدایش مکتب اخباری‌گری

فقه و اصول

مقاله 9، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 131، بهمن 1401، صفحه 175-194   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.70480.1108

نویسنده

حامد مصطفوی فرد^*

استادیار دانشگاه ولی‌عصر (عج) رفسنجان

چکیده

مبتکرانِ تقسیم‌بندی چهارگانهٔ احادیث تمهیداتی اندیشیدند تا اخباری را که سند صحیح ندارد، در زمرهٔ روایات معتبر بگنجانند؛ اینان برخی روایات را در شمار صحاح گنجاندند که بر طبق اصطلاح جدید صحیح محسوب نمی‌شود. در این زمینه، مهمترین ابزار، نظریهٔ انجبار؛ یعنی جبران ضعف سند در صورت عمل مشهور به آن بود. عالمان متأخرِ مکتب حله، یعنی محقق اردبیلی و شاگردانش، با پشت‌کردن به نظریهٔ انجبار و از سوی دیگر با منحصریافتن خبر حجت در خبر صحیح، بخش بزرگی از روایات را کنار گذاشتند و با اعراض از عمل مشهور، عملاً آخرین ابزار تقویت روایت را حذف کردند. این‌گونه بود که اخباریان به داعی بیم ازدست‌رفتن سنت و لزوم احیای سیرهٔ متقدمان، بر ضد مکتب اجتهاد قیام کردند. در این میان، برخی عوامل سیاسی و فرهنگی و اجتماعی نیز در شکل‌گیری و رشد اخباری‌گری مؤثر بود، ازجمله تأثیرپذیری استرآبادی از جو فکری حاکم بر مکه و مدینه، حمایت صفویان از اخباری‌گری به‌منظور افزایش تقابل شیعی‌سنی و کاهش قدرت مجتهدان، عوام‌پسندبودن تفکر اخباری‌گری و دیگر اینکه علوم مقدماتی اجتهاد، مثل فقه و اصول فقه و درایة‌الحدیث، اصالت سنی دارد.

کلیدواژه‌ها

اخباریان؛ مجتهدان؛ نظریهٔ انجبار؛ تنویع رباعی

مراجع

آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت: دار الاضواء، 1403ق.

ابن‌شهیدثانی، جمال‌الدین حسن‌بن‌زین‌الدین، منتقى الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، قم: نشر اسلامی، 1362.

ابن‌شهیدثانی، جمال‌الدین حسن‌بن‌زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین؛ المقدمة فی اصول الفقه، قم: نشر اسلامی، 1417ق.

ابن‌شهیدثانی، جمال‌الدین حسن‌بن‌زین‌الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین؛ قسم الفقه، قم: نشر اسلامی، 1418ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد، المقتصر من شرح المختصر، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1410ق.

ابن‌فهد حلی، احمدبن‌محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: نشر اسلامی، 1407ق.

استرآبادی، محمدامین‌بن‌محمدشریف و نورالدین موسوی عاملی، الفوائد المدنیة و الشواهد المکیة، قم: نشر اسلامی، 1424ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم: نشر اسلامی، بی‌تا.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، لؤلؤة البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، بحرین: فخراوی، 1429ق.

برزنونی، محمدعلی، «پاره‌اى از آراى ویژۀ محقق اردبیلى و سنجیدن آن‌ها با دیدگاه‌هاى دیگر فقیهان»، فقه اهل بیت(ع)، ش5و6، 1375، صص 223تا292.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل، الرسائل الاصولیة، قم: مؤسسۀ علامه وحید بهبانی، 1416ق.‌

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل، الفوائد الحائریة، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415ق.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، قم: مؤسسۀ علامه وحید بهبهانی، 1417ق.

تبریزى، میرزاموسى، اوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم: کتاب‌فروشى کتبى نجفى، 1369ق.

تنکابنی، محمدبن‌سلیمان، قصص العلماء، قم: حضور، 1380ق.

جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف تشیع، تهران: سازمان دایرة المعارف تشیع، 1372.

حب‌الله، حیدر، نظریة السنة فی الفکر الامامی الشیعی؛ التکون و الصیروره، بیروت: الانتشار العربی، 2006م.

حلی، محمدبن‌حسن‌، ایضاح الفوائد فی شرح إشکالات القواعد، قم: علمی، 1387.

خویی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الاصول، قم: دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)‌، 1419ق.

ربانی، محمدحسن، فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، تهران: چاپ و نشر بین‌الملل، 1390.

ربانی، محمدحسن، واکاوی معجم رجال الحدیث؛ به ضمیمۀ منهج‌شناسی فقهی رجالی آیت‌الله العظمی خویی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1394.

رجبی، محمدحسین، زمینه‌ها و علل ظهور اخباری‌گری در عصر صفویه، تهران: رسالۀ دکتری دانشگاه تهران، 1387.

رضاداد، علیه، مکتب حدیثی جبل عامل، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1394.

زرقی، موسی و حسین صابری، «بازکاوی ملاک تقسیم فقها به اخباریان و اصولیان»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، ش98، پاییز 1393، صص 97تا122.

سبحانی تبریزی، جعفر، ادوار الفقه الامامی، قم: امام صادق(ع)، 1424ق.

سبحانی تبریزی، جعفر، مصادر الفقه الاسلامی و منابعه، بیروت: دار الاضواء، 1419ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی، ذکرى الشیعة فی احکام الشریعة، قم: آل‌البیت(ع)، 1419ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، الرعایة فی علم الدرایة، قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی، 1408ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الى تنقیح شرائع الاسلام، قم: المعارف الاسلامیة، 1413ق.

شیخ بهایی، محمدبن‌حسین، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، قم: بصیرتی، بی‌تا.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران: دار الکتب الاسلامیة، 1367.

صدر، محمدباقر، المعالم الجدیدة للاصول، قم: کنگرۀ شهید صدر، 1379.

طباطبایی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه 2، قم: دار الحدیث، 1393.

عاملی، حسین‌بن‌عبدالصمد، وصول الاخیار الى اصول الاخبار، قم: مجمع الذخائر الاسلامیة، 1401ق.

عراقى، ضیاءالدین، نهایة الافکار، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: نشر اسلامی، 1413ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1414ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، نهایة الوصول الى علم الاصول، قم: امام صادق(ع)، 1425ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف، تهذیب الوصول الى علم الأصول، لندن،‏ الامام علی (ع)، 1380ق.

فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی، 1404ق.

فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران: دانشگاه تهران، 1371.

فیض کاشانى، محمدمحسن بن شاه مرتضى، الوافی، اصفهان، مکتبة الامام أمیرالمؤمنین علی (ع)، 1406ق.

کرکی عاملى، حسین‌بن‌شهاب‌الدین، هدایة الابرار الى طریق الائمة الاطهار، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.

مامقانی، محمدحسن‌بن‌ملاعبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم: دلیل ما، 1428ق.

مجلسی، محمدتقی‌بن‌مقصودعلی، لوامع صاحبقرانى؛ شرح الفقیه، قم: اسماعیلیان، 1375.

محقق حلی، جعفربن‌حسن، معارج الاصول، قم: آل‌البیت(ع)، 1403ق.

محقق داماد، مصطفى، مباحثى از اصول فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، 1362.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: آل‌البیت(ع)، 1408ق.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین، رسائل، قم: مکتبة آیت‌الله العظمى المرعشی النجفی، 1409ق.

مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌اى بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1386.

مصطفوی‌فرد، حامد و دیگران، «حاکمیت پارادایم عدم‌حجیت اخبار آحاد بر گفتمان فقهای شیعی سده 5-7»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، ش113، پاییز 1397، صص 135تا159.

مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا، 1419ق.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران: صدرا، 1387.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الاذهان، قم: نشر اسلامی، بی‌تا.

مکارم شیرازى، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم: امام علی‌بن‌ابی طالب‌(ع)، ١٤٢٧ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم: آل‌البیت(ع)، 1410ق.

موسوی عاملی، محمدبن‌علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الاسلام، قم: نشر اسلامی، 1413ق.

نائینى، محمدحسین، فوائد الاصول، قم: جامعۀ مدرسین، 1376.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم: آل‌البیت(ع)، 1416ق. هاشمی شاهرودى، محمود، «مکتب فقهی اهل بیت(ع)»، فقه اهل بیت، ش32، زمستان 1381، صص 3تا70.

نوری، حسین‌بن‌محمدتقی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، ١٤٢٦ق.