پیشنهادی برای تغییر نظام حجیت در اصول فقه؛ حجت معرفتی یا احتیاط عقلی

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 131، بهمن 1401، صفحه 97-117   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.72453.1182

نویسنده

محمد حسین صفایی^*

دانش آموخته دکتری رشته فلسفه دانشگاه شهید بهشتی و طلبه سطح سوم حوزه

چکیده

علم اصول باید متکی به‌ نوعی نظام معرفتی باشد که درصدد گویاکردن متن کتاب خدا، احادیث و میزان دلالت آن‌‌هاست؛ علمی که ابزار اجتهاد قرار گیرد و خروجی‌اش فتوا باشد. بخش عمدهٔ این امر نیازمند ایجاد نگرش معرفتیِ صحیح در تعریف علم و یقین، حجت معرفت‌شناسی است. مسائل مطرح‌شده در علم اصول برای کشف و استنباط احکام الهی است؛ در هر دو صورت، خبردادن از جعل این احکامِ واقعی یا اعتباری (خبر از نفس‌الامر احکام)، خود امری واقعی است و متصف به صدق و کذب می‌شود. یکی از مسائل دشوار در معرفت‌شناسیِ گزاره‌های دینی، چگونگی صدق یا توجیه این نوع گزاره‌‌هاست. در صورت کفایت یقین روان‌شناختی (قطع) برای حجت‌خواندنِ باوری در علم اصول، چگونه می‌توان صدق این گزاره‌‌ها را با امکان اینکه مصداق جهل مرکب باشند، جمع کرد؟ در این نوشتار با به‌کارگیری روش توصیفی‌تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال و ارائهٔ راه‌حل‌هایی برای حل معضل صدق و توجیه در گزاره‌های اصولی هستیم.

کلیدواژه‌ها

واقع‌گرایی؛ حجیت؛ قطع روانی؛ قطع معرفتی و توجیه

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین، کفایة الاصول، چاپ‌اول، قم: آل‌البیت(ع)، 1409ق.

اراکی، محمدعلی، الطهارة برسالة فی الاجتهاد و التقلید، چاپ‌اول، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه، ۱۴۰۸ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین، فرائد الاصول، چاپ‌اول، قم: مجمع الفکر اسلامی، 1419ق.

ایروانی، علی، الاصول فی علم الاصول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه، 1422ق.

وحید بهبهانی، محمدباقر، الفوائد الحائریه، چاپ اول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.

جوادی آملی، عبدالله، منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی، چاپ‌اول، قم: صدرا، 1398.

حسین‌زاده، محمد، «معیار صدق گزاره‌های دینی»، معرفت فلسفی مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ش4، 1384، صص87تا108.

حسین‌زاده، محمد، عقل و روش عقلی، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1398.

حیدری، علی‌نقی، اصول الاستنباط، چاپ‌اول، قم: لجنة ادارة الحوزة العلمیة، 1412ق.

خمینی، سید مصطفی، تحریرات فی الاصول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران: سازمان چاپ انتشارات، 1372.

خوئی، ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، چاپ‌اول، قم: لطفی، 1407ق.

خوئی، ابوالقاسم، الرأی السدید فی الاجتهاد و التقلید، به‌تقریر غلامرضا عرفانیان، چاپ‌دوم، نجف: المطبعة العلمیة، 1967م.

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، چاپ‌اول، قم: داوری، 1412ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، تمهید القواعد، مشهد: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه، 1416ق.

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، چاپ‌دوم، قم: مرکز الغدیر لدراسات الاسلامیة، 1417ق.

صدر، محمدباقر، جواهر الاصول، چاپ‌اول، بیروت‌: دار التعارف للمطبوعات، 1415ق‌.

صدر، محمدباقر، دروس فی علم الاصول، چاپ‌دوم، بیروت: دارالکتب اللبنانی، 1986م.

طباطبایی و همکاران، بحثی دربارۀ مرجعیت و روحانیت، چاپ‌اول، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1341.

طباطبایی، محمدحسین، حاشیة الکفایة، قم: بنیاد فکری علامه طباطبایی، بی‌تا.

طباطبایی، محمدرضا، توحید فتوا، چاپ‌اول، تهران: اطلاعات، 1385.

طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروه الوثقی، الطبعه الاولی، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1417ق.

طوسی، محمدبن‌حسن، العدة فی أصول الفقه، چاپ‌اول، قم: تیزهوش، 1417ق.

عراقی، ضیاء‌الدین، نهایة الافکار، چاپ‌سوم، قم: نشر اسلامی، 1417ق.

علم‌الهدی، علی‌بن‌حسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران: انتشارات چاپ دانشگاه تهران، 1375.

قمی، ابوالقاسم، قوانین الاصول، چاپ‌دوم، تهران: سنگی قدیمی، 1378.

کرباسی، محمدابراهیم‌بن‌محمدحسن، منهاج الاصول، چاپ‌اول، بیروت: دار البلاغة، 1411ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحارالانوار، چاپ‌دوم، بیروت: الوفاء، 1403ق.

مرکز اطلاعات و منابع اسلامی، فرهنگ‌نامۀ اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی3، تهران: صدرا، 1377.

مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار کتاب کلیات علوم اسلامی، تهران: صدرا، 1385.

مظفر، محمدرضا، اصول فقه، چاپ‌چهارم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه، 1370.

منتظری، حسینعلی، «باب مفتوح اجتهاد؛ پاسخی به پرسش‌های دکتر عبدالکریم سروش» نشریه کیان، شماره47، صص 16-12، 1378.

موزر مولدر و تروت، درآمدی موضوعی بر معرفت‌شناسی معاصر، ترجمۀ رحمت‌الله رضایی، قم: مؤسسۀ پژوهشی امام خمینی 1385.

نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، به‌تقریر محمدعلی کاظمی، قم: نشر الاسلامی، 1406ق.

نراقی، احمد، مستند الشیعة، چاپ اول، قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث علیهم السلام، 1415 ق.

هدایی علیرضا و محمدرضا حمیدی، «ماهیت قطع ازحیث معرفت‌شناختی و ضرورت تدوین مطالب اصولی بر مبنای آن»، فصلنامۀ فقه و اصول، س49، ش۱، 1396، صص131تا153.