سیمای چین در آثار عجایب‌نویسان مسلمان تا سدۀ 9 ق

تاریخ و فرهنگ

مقاله 5، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، بهمن 1399، صفحه 154-125   

نوع مقاله: مقاله ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2021.70645.1047

نویسندگان

سیده زهرا رضویان¹؛ حمید رضا ثنائی^{* 2}

¹دانش‌آموختۀ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشگاه الزهراء

²استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

شگفتی‌ها و پدیده‌های رازآلود موجب سرگرمی و گاه ترس آمیخته به اعجاب انسان است. شوق آگاهی از پدیده‌هایی این‌چنین و برقراری ارتباط با آن‌ها از گذشته تا امروز همواره در ذهن بشر وجود داشته و این اشتیاق در فرهنگ و ادب برخی از جوامع انسانی در قالب خیال‌پردازی، افسانه‌ و اسطوره ظهور یافته است. مسلمانان نیز علاقۀ فراوانی به این موضوعات داشتند و خلق آثار بسیاری با عنوان «عجایب‌نامه» در فرهنگ اسلامی شاهدی بر این ادعاست.
نویسندگان مسلمان در خلق این آثار از کتاب‌های متقدمان، شنیده‌های معاصران و گاه مشاهدات خویش بهره می‌بردند. جغرافیای شگفتی‌هایی که توجه آنان را به خود جلب می‌کرد، گسترۀ وسیعی از قلمرو پهناور اسلامی تا ممالک دور و نزدیک غیراسلامی را دربرمی‌گرفت. در میان ممالک دارالکفر، چین به جهت بُعد مسافتش با عالم اسلام، مناسبات نسبتاً کمتر مسلمانان با ساکنانش و آگاهی‌های اندک دربارۀ مردمانش، در ساحت اندیشه و خیال مسلمانان سرزمینی رازآلود می‌نمود. مقالۀ حاضر می‌کوشد با بهره بردن از روش توصیفی ـ تحلیلی از سیمای این سرزمین گسترده در عجایب‌نامه‌های مسلمانان تا سدۀ 9 ق سخن گوید.

کلیدواژه‌ها

چین؛ عجایب‌نویسی؛ عجایب طبیعی و انسانی

مراجع

ابن‌خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله. المسالک و الممالک. لیدن: بریل، 1889م.

ابن‌فقیه، ابوعبدالله احمد. البلدان. به­کوشش یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب، 1416ق.

ابن‌محدث تبریزی. عجایب الدنیا. به‌تصحیح علی نویدی ملاطی، تهران: موقوفات دکترمحمود افشار با همکاری نشر سخن، 1397ش.

ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق. الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر، 1381ش.

ابن‌وردی، عمر بن مظفر. خریدة العجائب و فریدة الغرائب. به­کوشش انور محمود الزناتی، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه، 1428ق.

ابن‌وصیف‌شاه، ابراهیم‏. مختصر عجایب الدنیا. به­تصحیح سیدحسن کسروى‏، بیروت‏: دار الکتب العلمیه،1421ق.

احمدی، محسن. «بزرگ بن شهریار». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج12، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.

ادریسی، محمد بن محمد. نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق. بیروت: عالم الکتب، 1409ق.

آذری طوسی. غرایب الدنیا و عجایب الاعلی. نسخۀ خطی کاخ گلستان، شمارۀ 2156.

استنو، کاترینا. تصویر دیگری (تفاوت از اسطوره تا پیش‌داوری). ترجمۀ گیتی دیهیم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1383ش.

اسماعیل‌پاشا. هدیة العارفین؛ اسماء المؤلفین و آثار المصنفین. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

اشکواری، محمدجعفر. «جهان شناسی در عجایب نگاری­ها». تاریخ علم7، ش. 1 ( 1398ش ):1-35.

اشکواری، محمدجعفر. «عجایب نگاری ابن فقیه در کتاب البلدان». تاریخ اسلام، سال14، ش.4 ( زمستان1392ش): 75-100.

اشکواری، محمدجعفر. «عجایب‌نگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دوره بندی».در مطالعات تاریخ اسلام9، ش .33 ( 1396 ش ) :30 -51.

اشکواری، محمدجعفر. نقد بررسی تطور عجایب نگاری­ها در متون جغرافیای اسلامی تا قرن هشتم هجری. پایان­نامۀ دکتری، دانشگاه تهران، دانشکدۀ الهیات ومعارف اسلامی، 1392ش.

آلبوشوکه، علی. بررسی تطبیقی عجایب‌نگاری‌های منسوب به محمد سیاه‌ قلم با عجایب‌نگاری‌های عجایب‌نامۀ زکریا محمد قزوینی. پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر، تهران، 1394.

امامی، نصرالله. مبانی و روش نقد ادبی. تهران: جامی، 1385ش.

ایروین، رابرت. تحلیلی از هزار و یک شب. ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان‌ روز، 1383ش.

 بابایی، صغری. سنخ‌شناسی عجایب‌نامه‌ها(سبک، روایت، تصویر). استاد راهنما: علیرضا نیکویی و علی صفایی، پایان­نامۀ کارشناسی ‌ارشد، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه گیلان، 1391ش.

براتی، پرویز. عجایب ایرانی، روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب‌نامه‌ها به همراه متن عجایب‌نامه‌ای قرن هفتم. تهران: افکار، 1388ش.

 بکران، محمد بن نجیب. جهان‌نامه .به­تصحیح محمدامین ریاحی، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا، 1342ش.

بهار، مهرداد. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: طوس، 1376ش.

بیرونی، محمد بن احمد. تحقیق ما للهند. به­تحقیق احمد آرام، بیروت: عالم الکتب، 1403ق.

پرویزی، محمد. «عجایب نامه­ها وعجایب نگاری­ها». تندیس، ش. 112 (آبان 1368):12- 15.

پیشاوری. نگارستان عجایب و غرایب با مقدمۀ محیط طباطبایی. تهران: کتابفروشی ادبیۀ ناصر خسرو، بی­تا.

تاریخ سیستان. به­تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: بی­نا، 1381ش.

تامپسون، کارل. سفرنامه‌نویسی: نگاهی به تحولات سفرنامه‌نویسی در غرب. ترجمۀ سعیده زاد قناد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1396ش.

حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بغداد: مکتبة المثنی، 1941م.

حری، ابوالفضل. «ژانر وهمناک: شگرف/شگفت در داستان­های فرج بعد از شدت». فصلنامۀ نقد ادبی، ش.3 ( 1387): 7-30.

حری، ابوالفضل. «وهمناک در ادبیات کهن ایران».پژوهش زبان­های خارجی تهران، ش. 34 (زمستان 1385): 61-76.

حری، ابوالفضل.«عجایب نامه­ها به منزلۀ ادبیات وهمناک با نگاهی به برخی حکایت­های کتاب عجایب هند». نقد ادبی، س.4، ش. 15 (1390): 137-164.

حسن، زکی محمّد. جهانگردان مسلمان در دورۀ میانی. ترجمۀ عبدالله ناصری طاهری، تهران: علم، 1389ش.

حسینی، آسیه و احمد لعبت فرد.«جایگاه چین در تاریخ‌نگاری عمومی ایران اسلامی پیش از حملۀ مغول». پارسوا15، ش.13( پاییز1394): 59ـ71.

حُلیفی ،شعیب. «مکونات السرد الفانتاستیکی». فصول، العدد .45 (ربیع1993م): 65-97.

حلیفی، شعیب، «بنیات العجائبی فی الروایة العربیة»، فصول، العدد3 (1997): 112-119.

خوزان، مریم. «داستان وهمناک»، نشر دانش. ش.65 (مرداد و شهریور 1370): 33-37.

دمشقی، محمّدبن‌ابی‌طالب. نخبه الدهر فی عجائب البر و البحر. ترجمۀ سیدحمید طبیبیان، بی­جا: بنیاد فرهنگستان‌های ایران، 1357ش.

 دهخدا، علی‌اکبر.لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران، 1345ش.

رازی، امیر. «عجایب­نامه محمّد بن محمود همدانی». سوره اندیشه، شمارۀ 74 (تابستان 1378): 125-131.

رامهرمزى، بزرگ بن شهریار. عجائب الهند؛ بره و بحره‏. به­تحقیق پیتر انتونى واندر لیت،بیروت‏: دار و مکتبة بیبلیون‏، 2009م‏.

رامهرمزى، بزرگ بن شهریار. عجایب هند، ترجمۀ محمّد ملک‌زاده، ‏تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ‏1348ش.

رضابیگی،مریم. «مقایسۀ تطبیقی اساطیر ملل مختلف». در ادبیات فارسی5، ش.20 (1387ش): 155ـ175.

زمردی، حمیرا و فاطمه مهری.«عجایب‌نامه‌ها ومتون عجایب‌نامه‌ای:معرفی ساختاری متن‌ها». در سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی7، ش .26 ( زمستان1393): 339ـ354.

سجادی‌راد، سیدکریم و صدیقه سجادی‌راد.«بررسی تطبیقی اسطورۀ گاو در اساطیر ملل مختلف». در مطالعات تطبیقی5 ، ش. 19 (پاییز 1390) :29ـ44 .

سلطانی، اکرم. «بحثی پیرامون عجایب­نامه‌ها و نظایر آن (معرفی غرائب الدنیا و عجایب الاعلی شیخ آذری طوسی)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، ش.57 ( 1385): 149-131.

سیرافى، حسن‏ بن یزید. رحله .به­تحقیق عبدالله محمّد حبشى. ابوظبی‏: المجمع ‏الثقافیه‏، 1999م‏.

شبان، شیلا. بررسی خاستگاه‌های عجایب‌نگاری در آثار هیرونیموس بوش. استاد راهنما: فاطمه هنری‌مهر، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س)، دانشکدۀ هنر، 1391ش. 

طبری، محمد بن ایوب حاسب. تحفة الغرایب. به­تصحیح جلال متینی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1371ش.

طوسی، محمّد بن احمد. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. به­کوشش منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی، 1382ش.

علوان، محمّدباقر. «کتب عجائب المخلوقات فی الادب العربی». در المورد، ش10، 1353ش.

غرناطی، ابوحامد. تحفة الالباب و نخبة الإعجاب. به­تحقیق علی عمر. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، 1423ق.

فضل‌الله، رشیدالدین. تاریخ چین (از جامع التواریخ خواجه رشید فضل‌الله). ویرایش و پژوهش وانگ ای دان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1379ش.

قزوینی، زکریا بن محمدبن محمود. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. تهران: محمّد نصیر خوانساری، 1283ق.

کراچکوفسکى، ایگناتى یولیانوویچ‏. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران‏: علمی و فرهنگی‏، 1379ش.

محمّدپناه، بهنام. اسرار تمدن چین باستان. تهران: سبزان، 1388ش.

مسعودی، حسین بن علی. مروج الذهب ومعادن الجوهر. به­تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره، 1409ق.

مقدسی، ابوعبدالله محمّد. أحسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. قاهره: مکتبة مدبولی، 1411ق.

مقیمی، قهار. «ابن وصیف شاه». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج5، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش.

مهری، فاطمه.«مبادی طرحی نو در خوانش عجایب­نامه­ها»، ادب فارسی. س 8، ش.1 (بهار و تابستان،1397) :97-113.

مولوی، محمّدعلی. «پلینی». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج13، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش.

نوروزی، سارا. «شیز در عجایب‌نامه‌ها». تاریخ روایی2، ش.  7( 1396 ش).

Dubler, C. E. “Adjāʼib”. in Encyclopedia of Islam: v. i, Leiden: E. J. Brill, 1986.

Israeli, Raphael. “Al-sin”. in EI², v. ix, 2001.

Khaleghi Motlagh, Djalal. “China in Medieval Persian Literature”. in Encyclopedia Iranica, v. 5,1991.

Raphael, Israeli. “Medieval Travelers to China". injornal of muslimmlnority affairs, v. 2, 2000.

Zadeh, Travis.  “The Wilesof Reation, Philosophy: Fiction, andtheAdjaibTradition”.  in Middle Eastern .

 Literatue , vol. 13, No. 1, 2010.

Von Hees, syrinx. "the Astonishing:a critique and Re-reading of Adjaib literature". Middle Eastern literatures, Vol. 8. No2 ,pp.101-120. july 2005.

Todorov,Tzvetan. Introductiona`lalitteraturefantastique. Paric: Leseuil. 1970.

Mottahedeh, R. "Aja'ib in The Thousadnd and One Nights". in The Thousadnd and One Nights in Arabic Literature and Society. by R. Hovannisan and G. Sabagh. 

ابن‌خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله. المسالک و الممالک. لیدن: بریل، 1889م.

ابن‌فقیه، ابوعبدالله احمد. البلدان. به­کوشش یوسف الهادی، بیروت: عالم الکتب، 1416ق.

ابن‌محدث تبریزی. عجایب الدنیا. به‌تصحیح علی نویدی ملاطی، تهران: موقوفات دکترمحمود افشار با همکاری نشر سخن، 1397ش.

ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق. الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر، 1381ش.

ابن‌وردی، عمر بن مظفر. خریدة العجائب و فریدة الغرائب. به­کوشش انور محمود الزناتی، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه، 1428ق.

ابن‌وصیف‌شاه، ابراهیم‏. مختصر عجایب الدنیا. به­تصحیح سیدحسن کسروى‏، بیروت‏: دار الکتب العلمیه،1421ق.

احمدی، محسن. «بزرگ بن شهریار». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج12، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1383ش.

ادریسی، محمد بن محمد. نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق. بیروت: عالم الکتب، 1409ق.

آذری طوسی. غرایب الدنیا و عجایب الاعلی. نسخۀ خطی کاخ گلستان، شمارۀ 2156.

استنو، کاترینا. تصویر دیگری (تفاوت از اسطوره تا پیش‌داوری). ترجمۀ گیتی دیهیم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1383ش.

اسماعیل‌پاشا. هدیة العارفین؛ اسماء المؤلفین و آثار المصنفین. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

اشکواری، محمدجعفر. «جهان شناسی در عجایب نگاری­ها». تاریخ علم7، ش. 1 ( 1398ش ):1-35.

اشکواری، محمدجعفر. «عجایب نگاری ابن فقیه در کتاب البلدان». تاریخ اسلام، سال14، ش.4 ( زمستان1392ش): 75-100.

اشکواری، محمدجعفر. «عجایب‌نگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دوره بندی».در مطالعات تاریخ اسلام9، ش .33 ( 1396 ش ) :30 -51.

اشکواری، محمدجعفر. نقد بررسی تطور عجایب نگاری­ها در متون جغرافیای اسلامی تا قرن هشتم هجری. پایان­نامۀ دکتری، دانشگاه تهران، دانشکدۀ الهیات ومعارف اسلامی، 1392ش.

آلبوشوکه، علی. بررسی تطبیقی عجایب‌نگاری‌های منسوب به محمد سیاه‌ قلم با عجایب‌نگاری‌های عجایب‌نامۀ زکریا محمد قزوینی. پایان نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر، تهران، 1394.

امامی، نصرالله. مبانی و روش نقد ادبی. تهران: جامی، 1385ش.

ایروین، رابرت. تحلیلی از هزار و یک شب. ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان‌ روز، 1383ش.

 بابایی، صغری. سنخ‌شناسی عجایب‌نامه‌ها(سبک، روایت، تصویر). استاد راهنما: علیرضا نیکویی و علی صفایی، پایان­نامۀ کارشناسی ‌ارشد، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه گیلان، 1391ش.

براتی، پرویز. عجایب ایرانی، روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب‌نامه‌ها به همراه متن عجایب‌نامه‌ای قرن هفتم. تهران: افکار، 1388ش.

 بکران، محمد بن نجیب. جهان‌نامه .به­تصحیح محمدامین ریاحی، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا، 1342ش.

بهار، مهرداد. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: طوس، 1376ش.

بیرونی، محمد بن احمد. تحقیق ما للهند. به­تحقیق احمد آرام، بیروت: عالم الکتب، 1403ق.

پرویزی، محمد. «عجایب نامه­ها وعجایب نگاری­ها». تندیس، ش. 112 (آبان 1368):12- 15.

پیشاوری. نگارستان عجایب و غرایب با مقدمۀ محیط طباطبایی. تهران: کتابفروشی ادبیۀ ناصر خسرو، بی­تا.

تاریخ سیستان. به­تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: بی­نا، 1381ش.

تامپسون، کارل. سفرنامه‌نویسی: نگاهی به تحولات سفرنامه‌نویسی در غرب. ترجمۀ سعیده زاد قناد، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1396ش.

حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بغداد: مکتبة المثنی، 1941م.

حری، ابوالفضل. «ژانر وهمناک: شگرف/شگفت در داستان­های فرج بعد از شدت». فصلنامۀ نقد ادبی، ش.3 ( 1387): 7-30.

حری، ابوالفضل. «وهمناک در ادبیات کهن ایران».پژوهش زبان­های خارجی تهران، ش. 34 (زمستان 1385): 61-76.

حری، ابوالفضل.«عجایب نامه­ها به منزلۀ ادبیات وهمناک با نگاهی به برخی حکایت­های کتاب عجایب هند». نقد ادبی، س.4، ش. 15 (1390): 137-164.

حسن، زکی محمّد. جهانگردان مسلمان در دورۀ میانی. ترجمۀ عبدالله ناصری طاهری، تهران: علم، 1389ش.

حسینی، آسیه و احمد لعبت فرد.«جایگاه چین در تاریخ‌نگاری عمومی ایران اسلامی پیش از حملۀ مغول». پارسوا15، ش.13( پاییز1394): 59ـ71.

حُلیفی ،شعیب. «مکونات السرد الفانتاستیکی». فصول، العدد .45 (ربیع1993م): 65-97.

حلیفی، شعیب، «بنیات العجائبی فی الروایة العربیة»، فصول، العدد3 (1997): 112-119.

خوزان، مریم. «داستان وهمناک»، نشر دانش. ش.65 (مرداد و شهریور 1370): 33-37.

دمشقی، محمّدبن‌ابی‌طالب. نخبه الدهر فی عجائب البر و البحر. ترجمۀ سیدحمید طبیبیان، بی­جا: بنیاد فرهنگستان‌های ایران، 1357ش.

 دهخدا، علی‌اکبر.لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران، 1345ش.

رازی، امیر. «عجایب­نامه محمّد بن محمود همدانی». سوره اندیشه، شمارۀ 74 (تابستان 1378): 125-131.

رامهرمزى، بزرگ بن شهریار. عجائب الهند؛ بره و بحره‏. به­تحقیق پیتر انتونى واندر لیت،بیروت‏: دار و مکتبة بیبلیون‏، 2009م‏.

رامهرمزى، بزرگ بن شهریار. عجایب هند، ترجمۀ محمّد ملک‌زاده، ‏تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ‏1348ش.

رضابیگی،مریم. «مقایسۀ تطبیقی اساطیر ملل مختلف». در ادبیات فارسی5، ش.20 (1387ش): 155ـ175.

زمردی، حمیرا و فاطمه مهری.«عجایب‌نامه‌ها ومتون عجایب‌نامه‌ای:معرفی ساختاری متن‌ها». در سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی7، ش .26 ( زمستان1393): 339ـ354.

سجادی‌راد، سیدکریم و صدیقه سجادی‌راد.«بررسی تطبیقی اسطورۀ گاو در اساطیر ملل مختلف». در مطالعات تطبیقی5 ، ش. 19 (پاییز 1390) :29ـ44 .

سلطانی، اکرم. «بحثی پیرامون عجایب­نامه‌ها و نظایر آن (معرفی غرائب الدنیا و عجایب الاعلی شیخ آذری طوسی)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، ش.57 ( 1385): 149-131.

سیرافى، حسن‏ بن یزید. رحله .به­تحقیق عبدالله محمّد حبشى. ابوظبی‏: المجمع ‏الثقافیه‏، 1999م‏.

شبان، شیلا. بررسی خاستگاه‌های عجایب‌نگاری در آثار هیرونیموس بوش. استاد راهنما: فاطمه هنری‌مهر، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا (س)، دانشکدۀ هنر، 1391ش. 

طبری، محمد بن ایوب حاسب. تحفة الغرایب. به­تصحیح جلال متینی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1371ش.

طوسی، محمّد بن احمد. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. به­کوشش منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی، 1382ش.

علوان، محمّدباقر. «کتب عجائب المخلوقات فی الادب العربی». در المورد، ش10، 1353ش.

غرناطی، ابوحامد. تحفة الالباب و نخبة الإعجاب. به­تحقیق علی عمر. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، 1423ق.

فضل‌الله، رشیدالدین. تاریخ چین (از جامع التواریخ خواجه رشید فضل‌الله). ویرایش و پژوهش وانگ ای دان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1379ش.

قزوینی، زکریا بن محمدبن محمود. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. تهران: محمّد نصیر خوانساری، 1283ق.

کراچکوفسکى، ایگناتى یولیانوویچ‏. تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران‏: علمی و فرهنگی‏، 1379ش.

محمّدپناه، بهنام. اسرار تمدن چین باستان. تهران: سبزان، 1388ش.

مسعودی، حسین بن علی. مروج الذهب ومعادن الجوهر. به­تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره، 1409ق.

مقدسی، ابوعبدالله محمّد. أحسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. قاهره: مکتبة مدبولی، 1411ق.

مقیمی، قهار. «ابن وصیف شاه». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج5، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش.

مهری، فاطمه.«مبادی طرحی نو در خوانش عجایب­نامه­ها»، ادب فارسی. س 8، ش.1 (بهار و تابستان،1397) :97-113.

مولوی، محمّدعلی. «پلینی». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج13، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1399ش.

نوروزی، سارا. «شیز در عجایب‌نامه‌ها». تاریخ روایی2، ش.  7( 1396 ش).

Dubler, C. E. “Adjāʼib”. in Encyclopedia of Islam: v. i, Leiden: E. J. Brill, 1986.

Israeli, Raphael. “Al-sin”. in EI², v. ix, 2001.

Khaleghi Motlagh, Djalal. “China in Medieval Persian Literature”. in Encyclopedia Iranica, v. 5,1991.

Raphael, Israeli. “Medieval Travelers to China". injornal of muslimmlnority affairs, v. 2, 2000.

Zadeh, Travis.  “The Wilesof Reation, Philosophy: Fiction, andtheAdjaibTradition”.  in Middle Eastern .

 Literatue , vol. 13, No. 1, 2010.

Von Hees, syrinx. "the Astonishing:a critique and Re-reading of Adjaib literature". Middle Eastern literatures, Vol. 8. No2 ,pp.101-120. july 2005.

Todorov,Tzvetan. Introductiona`lalitteraturefantastique. Paric: Leseuil. 1970.

Mottahedeh, R. "Aja'ib in The Thousadnd and One Nights". in The Thousadnd and One Nights in Arabic Literature and Society. by R. Hovannisan and G. Sabagh. Cambridge University Press, 1997.