تقابل صمت و نطق در نهج البلاغه بر اساس نظریه ی پساساختارگرایی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 10، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 223-245   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61704.0

نویسندگان

فایضه علی عسگری¹؛ مهدی مطیع^{* 2}؛ سید مهدی لطفی²

¹دانشجوی دکتری دانشگاه اصفهان

²دانشیار دانشگاه اصفهان

چکیده

نهج البلاغه به عنوان یک اثر برجسته ادیبانه ی معرفتی این قابلیت را دارد که ساختار آن از منظر رویکردهای جدید نقد ادبی چون پساساختارگرایی با محوریت تقابل‌های دوگانه مورد واکاوی قرار گیرد تا از سویی گامی باشد برای استفاده از روش‌های نوین تحلیل متن در حوزه مطالعات اسلامی و تحقیقات بین رشته‌ای در این باب و از سوی دیگر ما را به ساحت معرفتی جدیدی از متن رهنمون سازد. این نوشتار می‌کوشد تا تقابل دوگانه صمت و نطق را بر اساس نظریه پساساختارگرایی بررسی کند. به همین منظور با استخراج کلید واژه‌های این حوزه معنایی به صورت متقابل و بررسی دو واژه ی محوری صمت و نطق در سیاق‌های مختلف دریافته که بر خلاف فرضیه ی رایج مبنی بر مثبت تلقی کردن نطق، امام (ع) رویکردی ساختارشکنانه به این تقابل داشته و صمت را به معنای گزیده گویی پدیده‌ای مثبت و ارزشی تلقی نموده و آن را وقار آفرین، تأثیر گذار، نشانه ی خردمندی و یکی از راه‌های تکمیل اندیشه دانسته است.

کلیدواژه‌ها

تقابل؛ صمت؛ نطق؛ نهج البلاغه؛ پساساختارگرایی

مراجع

ابن ابی الحدید، عزالدین ابوحامد، شرح نهج‌البلاغه، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم،1337ق.

 ابن فارس، احمد بن فارس ، معجم مقاییس اللغة، مکتب الاعلام الإسلامی، قم، 1404ق.

 ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 1414ق.

اشمیتس، توماس، درآمدی بر نظریه ادبی جدید و ادبیات کلاسیک، ترجمه حسین پاینده و دیگران، دانشگاه تبریز، تبریز، 1389ش.

امین، نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

انصاریان، حسین ، ترجمه نهج‌البلاغه، پیام آزادی، تهران، 1379ش.

ایگلتون، تری، پیش درآمدی بر نظریه ادبی، ترجمه عباس مخبر،  چاپخانه علامه طباطبایی، تهران، 1368ش.

بحرانی، علی بن میثم، ترجمه شرح نهج‌البلاغه، ترجمه قربانعلی محمدی مقدم و علی‌اصغر نوایی یحیی زاده، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، مشهد، 1375ش.

برتنز، یوهانس ویلم، نظریه ادبی: مقدمات، ترجمه فرزان سجودی، نشر علم، تهران، 1396ش.

برتنس، هانس، مبانی نظریه ادبی، ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی، ماهی، تهران، 1387ش.

برسلر، چارلز ، درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی، ترجمه مصطفی عابدینی فرد، ویراستار حسین پاینده، نیلوفر، تهران، 1386ش.

تمیمی آمدی، عبدالواحد، ترجمه غررالحکم و دررالکلم، ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1378ش.

تهرانی، مجتبی، اخلاق الهی(آفات زبان)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، 1385ش.

جوادی آملی، عبدالله، «قرآن در نهج‌البلاغه»، پژوهش‌های دینی، شماره 2،  1384ش.

چناری، مهین و کرباسیان فاطمه، «جایگاه زبان و سکوت در تربیت دینی»، فصلنامه علمی ترویجی علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، شمارۀ 5، 1394ش.

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل بیت(ع)، قم، 1409ق.

حسینی همدانی، محمد، انوار درخشان در تفسیر قرآن، ج17، لطفی، تهران، 1404ق.

خانیکی، هادی، «جامعه‌شناسی سکوت»، فصلنامه سیاسی- اجتماعی، شماره 1، 1377ش.

خوانساری، جمال‌الدین محمد، شرح غررالحکم و درر الکلم، تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی، دانشگاه تهران، تهران، 1366ش.

خویی، ابراهیم بن حسین، الدره النجفیه، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

دشتی، محمد، ترجمه نهج‌البلاغه امام علی(ع)، مشهور، قم، 1379ش

دشتی، محمد، فرهنگ معارف نهج‌البلاغه، موسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، بی‌جا، 1376ش.

 راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، مرتضوی، تهران، 1374ش.

رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387ش.

زمانی، کریم، سیری در فرهنگ لغات نهج‌البلاغه، کیهان، تهران، 1367ش.

شاملی، نصرالله و علی بنائیان، «تبیین میدان معناشناسی صَمت(سکوت) در نهج‌البلاغه»، مشکوة، شمارۀ 104، 1388ش.

شجاعی، مهدی، متقین(دریافتی از خطبه نهج‌البلاغه)، نیستان، تهران، 1388ش.

شریف رضی، نهج‌البلاغه(صبحی صالح)، دار الهجرة، قم، بی‌تا.

شریف رضی، تنبیه الغافلین وَتذکره العارفین، ترجمه ملأ فتح الله کاشانی، پیام حق، تهران، 1378ش.

شمیسا، سیروس، نقد ادبی، ویرایش دوم، میترا، تهران، 1385ش.

صفوی، کوروش، درآمدی بر معنی شناسی، سوره، تهران، 1387ش.

صوفی تبریزی، ملا عبدالباقی، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، مکتبه الاسلامیه، تهران، 1378ش.

طالقانی، محمود، پرتوی از نهج‌البلاغه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1374ش.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تصحیح احمد حسینی اشکوری، مرتضوی، تهران، 1058ق.

عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، المکتب العلمیه الاسلامیه، تهران، 1380ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، هجرت، قم، 1409ق.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.

فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، فقیه، تهران، 1379ش.

قرشی بنایی، علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1412ق.

قرشی بنایی، مفردات نهج‌البلاغه، تصحیح حسن بکائی، قبله، تهران،1377ش.

کالر، جاناتان، نظریه ادبی، ترجمه فرزانه طاهری، نشر مرکز، تهران، 1382ش.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.

گرین، کیت و جیل لبیهان، درسنامه نظریه و نقد ادبی، ترجمه لیلا بهرانی محمدی و دیگران، ویراستار حسین پاینده، روزنگار، تهران، 1383ش.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دارإحیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق.

محمدقاسمی، حمید، جلوه‌هایی از هنر تصویرآفرینی در نهج‌البلاغه، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1378ش.

مدرس وحید، احمد، شرح نهج‌البلاغه، احمد مدرس وحید، قم، بی‌تا.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1430ش.

مطهری، مرتضی، سیری در سیره ائمه اطهار(ع)، صدرا، تهران، 1375ش.

مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، صدرا، تهران، 1386ش.

مغنیه، محمدجواد، فی ظلال نهج‌البلاغه، دارالعلم للملایین، بیروت، 1358ش.

مغنیه، محمدجواد، در سایه سار نهج‌البلاغه، ترجمه محمد جواد معموری و همکاران، دارالکتاب الاسلامی، قم، 1387ش.

مقدادی، بهرام، دانش نامه نقد ادبی از افلاتون تا به امروز، چشمه، تهران، 1393ش.

مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام شرح تازه‌ای و جامعی بر نهج‌البلاغه، دارالکتب اسلامیه، تهران، 1375ش.

موسوی، سیدعباس، شرح نهج‌البلاغه، دارالاسلام الاکرم، بیروت، 1376ش.

نراقی، مهدی بن ابی ذر، جامع السعادات، به تصحیح محمد کلانتر، مطبعه النجف، بی‌جا، 1388ق.

نواب لاهیجانی، محمدباقر، شرح نهج‌البلاغه، اخوان کتابچی، تهران، بی‌تا.

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسه آل بیت، قم، 1408ق.

ورام بن ابی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعه ورّام، مکتبه فقیه، قم، 1410ق.

هارلند، ریچارد، درآمدی تاریخی بر نظریه ادبی از افلاتون تا بارت، ترجمه علی معصومی و دیگران، چشمه، تهران، 1381ش.

هاشمی خویی، حبیب الله، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، ترجمه حسن حسن زادۀ آملی و محمدباقر کمره‌ای، مکتبه الاسلامیه، تهران، 1400ق.