بنت الشاطی و تفسیر بیانی سوره ی علق از نظریّه تا عمل

علوم قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 125-147   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.58135.0

نویسندگان

اعظم صادقی نیا^{* 1}؛ حسن نقی زاده²

¹دانش آموخته دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در دوران معاصر، تفسیر بیانی، مکتبی نوین در روش تفسیر قرآن و دنباله‌رو شیوه کلاسیک و کهن ادبی در تفاسیر قرآن است. گر چه سلسله جنبان اندیشه‌های این مکتب تفسیری، سیّد جمال الدین اسدآبادی و پس از او، به‌طور ویژه، شیخ محمّد عبده بوده است، لکن پایه‌گذار و نظریّه پرداز این مکتب تفسیری را امین خولی(1895– 1966م.) می شناسانند. همو بود که مبناها و قواعدی کلّی را در معناشناسی واژگان و آیات قرآن مطرح ساخت که هدف عمده و نخستین تفسیر را که فهم ادبی خالص و محض قرآن، بدون در نظر داشتن هیچ پیش شرط دیگر است، تحقّق بخشد.
شاگرد، همراه، همسر و پیرو وی، بنت الشاطی در دیباچه التفسیر البیانی، خود را به عملی ساختن مبانی امین خولی ملتزم دانسته و تلاش نموده تا آنها را در تفسیر به‌کار گیرد. در پژوهش حاضر، بازخورد و نتیجه این التزام، همسویی ایده و عمل و تطبیق تفسیر با آن مبانی را –تنها در سوره «علق»- بررسی خواهیم کرد. در پایان روشن خواهد شد که وی در مواردی همچون تفسیر بر اساس ترتیب نزول، تفسیر موضوعی، معناشناسی یک واژه از رهگذر استقصای واژگان مشابه و... مبانی خود و خولی را در تفسیر عملی نساخته است و این موارد، از حدّ نظریّه خارج نگشته است.
 

کلیدواژه‌ها

تفسیر؛ تفسیر بیانی؛ سورۀ علق؛ مبانی امین خولی؛ بنت الشاطی؛ واژه؛ معنا

مراجع

آلوسی، شهاب الدین محمود بن عبدالله الحسینی، روح المعانی فی تفسیرٱلقرآن العظیم والسبع المثانی، محقق: علی عبدالباری عطیة، الطبعة الأولى، دار الکتب العلمیة، بیروت، ١۴١۵ق.

ابن‌عاشور التونسی، محمد الطاهر بن محمد، التحریر والتنویر، بی‌چا، الدار التونسیة للنشر، تونس، ١٩٨۴ق.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد، تفسیر ابن‌عربی، تحقیق: سمیر مصطفى رباب‏، چاپ اول، دارإحیاء التراث العربى‏، بیروت، ١۴٢٢ق.

ابن‌عربی، محیی‌الدین محمد، رحمة من الرّحمن فی تفسیر وإشارات القرآن، جمع وتألیف محمود محمودٱلغراب، بی‌چا، دارالفکر، دمشق، ١۴٠٣ق.

ابن‌عقیل، عبدالله بن عبدالرّحمن، شرح ابن‌عقیل، تحقیق و تألیف محمد محیی‌الدین عبدالحمید، الطبعة الثانیة، دارإحیاءالتراث العربیّ، بیروت، بی‌تا.

ابوالفتوح رازی، حسین بن على‏، روض الجنان وروح الجنان فى تفسیرالقرآن، تحقیق محمد جعفر یاحقى و محمد مهدى ناصح، بی‌چا، بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد، ١۴٠٨ق.

ابوحیّان اندلسی، محمّد بن یوسف، البحرالمحیط، تحقیق وتعلیق شیخ عادل احمد عبدالموجود و دیگران، چاپ سوم، دارالکتب العلمیّة، لبنان، ٢٠١٠م.

بابایی، علی‌اکبر و دیگران، روش‌شناسی تفسیر قرآن، زیر نظر محمود رجبی، چاپ اول، پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سمت، قم و تهران، ١٣٧٩ش.

باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تهران، ١٣٧۴ش.

بنت‌الشاطی، عائشه عبدالرّحمن، التفسیرالبیانی للقرآن الکریم، بی‌چا، دارٱلمعارف بمصر، قاهره، ١٩۶٩م.

بنت‌الشاطی، عائشه عبدالرّحمن، اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، چاپ اول، شرکت انتشارات علمی وفرهنگی، تهران،١٣٧۶ش.

بنت‌الشاطی، عائشه عبدالرّحمن، تفسیر بیانی، ترجمه سیّدمحمود طیّب‌حسینی، چاپ اول، نشر دانشکده اصول الدین، قم، ١٣٩٠ش.

بوکای، موریس، عهدین، قرآن وعلم، ترجمه حسن حبیبی، بی‌چا، انتشارات سلمان، بی‌جا، بی‌تا.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل وأسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن المرعشلی، الطبعة الأولى، دارإحیاء التراث العربی، بیروت، ١۴١٨ق.

خولی، امین، «التفسیر»، دائرةالمعارف الإسلامیّة، بی‌چا، انتشارات جهان، تهران، بوذرجمهری، بی‌تا.

رومی، فهد، اتّجاهات التفسیر فی القرن الرابع العشر، چاپ اول، مؤلّف، عربستان، ١۴٠٧ق./١٩٨۶م.

زمخشرى محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، دارالکتاب العربی‏، بیروت، ١۴٠٧ق.

سادلر، تامس دبلیو، جنین‌شناسی پزشکی لانگمن، ترجمه فرید ابوالحسنی و دیگران، چاپ دوم، انتشارات ارجمند، تهران، ١٣٩٠ش.

سیوطی، جلال‌الدین، الإتقان فی علوم القرآن، به‌کوشش محمّد سالم هاشم، چاپ نخست، منشورات ذوی القربی، بی‌جا، ١۴٢٢ق.

طباطبایی، محمّدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیّه، قم، ١۴١٧ق.

طبری، محمّد بن جریر، جامع البیان فی تأویل آی القرآن، چاپ اول، دارٱلمعرفه، بیروت، ١۴١٢ق.

طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدّمه: محمّدجواد بلاغی، چاپ سوم، ناصرخسرو، تهران، ١٣٧٢ش.

طوسی، محمّد بن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن، مقدمۀ شیخ آغابزرگ تهرانى، تحقیق احمد قصیرعاملى‏، بی‌چا، دار احیاءالتراث العربى‏، بیروت، بی‌تا.

طیّب‌حسینی، سیّدمحمود، «با بنت‌الشاطی در التفسیرالبیانی»، آینه پژوهش، ش١١٣، صص١۶-٢5، 1387ش.

طیّب‌حسینی، سیّدمحمود، «جریان تفسیر ادبی معاصر»، آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، ج٢، چاپ اول، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ١٣٩٢ش.

طیّب‌حسینی، سیّدمحمود، «تأمّلی در گرایش تفسیر ادبی معاصر»، قرآن‌شناخت، شماره دوم، صص١-٢٠، پاییز و زمستان ١٣٨8ش.

عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، نورالثقلین، تحقیق هاشم رسولى محلاتى، چاپ چهارم، انتشارات اسماعیلیان‏، قم‏، ١۴١۵ق‏.

فخررازی، مفاتیح‌الغیب، چاپ سوم، دار احیاءالتراث العربیّ، بیروت، بی‌تا.

کاشانی، ملافتح‌الله، منهج‌الصادقین فى الزام المخالفین، بی‌چا، کتاب‌فروشی محمدحسن علمى‏، تهران‏، ١٣٣۶ش.

کریمی‌نیا، مرتضی، «بنت‌الشاطی»، دانشنامه جهان اسلام، چاپ اول، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، تهران، ١٣٧٧ش.

مور، کیت ال.، تکامل جنینی انسان، ترجمه علیرضا فاضل، هاله حبیبی، مهنوش فروغی، چاپ اول، چاپ و صحافی سازمان چاپ مشهد، ١٣٧١ش.