معناشناسی تاریخی و ساختاری اثم در قرآن کریم

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 9-29   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61264.0

نویسندگان

فاطمه آگهی^{* 1}؛ مهدی جلالی²

¹دانش آموخته مقطع دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ماده «اثم» با 48 بسامد در قرآن کریم، مفهومی کلیدی در حوزه معنایی گناه است که نسبت به دیگر مفاهیم این حوزه، در بافت‌ها و روابط معنایی متنوع‌تری به کار رفته است. لغویان و مفسران، با غفلت از تبار کلمه و ظرافت‌های معنایی اثم در آیات، این واژه را با دیگر واژگان حوزه معنایی گناه، یکسان انگاشته‌اند.
با توجه به «تیرگی معنایی» اثم در قرآن کریم، مطالعه معناشناختی درباره این مفهوم ضرورت دارد. این مقاله قصد دارد با بهره‌گیری از روش‌های معناشناسی نظیر ریشه شناسی و بررسی روابط همنشینی و جانشینی، تحلیلی معناشناختی از «اثم» ارائه دهد. ریشه شناسی مؤید مؤلفه‌های «اتصال و همگرایی»، «درنگ و تأخیر»، «تعمد و قصدمندی» و «پلیدی و ناپاکی» در ماده اثم است که مؤلفه اخیر ناظر بر انگاره « قبح ذاتی» در قرآن و ارزش گذاری این مفهوم پیش از ورود شرع است.
بررسی روابط همنشینی و جانشینی نشان داد، متمایز از دیگر مفاهیم حوزه گناه در قرآن، «اثم» غالباً ناظر بر افکار و اقوال با دو مؤلفه «کذب» و «بطلان» است که در حوزه «رابطه با خدا» در بافت محرمات و نواهی و نیز حوزه «روابط انسانی و اجتماعی» در بافت مشارکت بر دروغ و حرام کاربرد دارد.

کلیدواژه‌ها

اثم؛ گناه؛ روابط همنشینی و جانشینی؛ ریشه شناسی؛ مؤلفه‌های معنایی

مراجع

آگهی، فاطمه و مهدی جلالی، صورت بندی گناه در قرآن کریم بر مبنای معناشناسی مفهوم «ذنب»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 66، سال بیست و پنجم، پاییز و زمستان 1398ش.

ابن سیده، على بن اسماعیل‏، المحکم و المحیط الأعظم‏، محقق عبدالحمید هنداوى، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1421ق.

ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، مؤسسة التاریخ، بی‌جا، بی‌تا.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارصادر، بیروت. 1414ق.

ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، تحقیق: یعقوب عبدالنبی، الدار المصریه للتألیف و الترجمه، قاهره، بی‌تا.

افراشی، آزیتا ، اندیشه هایی در معنی شناسی(یازده مقاله)، فرهنگ کاوش، تهران، 1381ش.

ایزوتسو، توشیهیکو، مفاهیم اخلاقی–دینی در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره‌ای، فرزان روز، تهران، 1378ش.

بی یرویش، مانفرد، زبان شناسی جدید، ترجمه محمدرضا باطنی، انتشارات آگاه، تهران، 1355ش.

پاکتچی، احمد، «معناشناسی حسن و قبح در قرآن و حدیث»، دو فصلنامه مطالعات روش شناسی دینی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1393، صص10-21.

 پاکتچی، احمد، «حرام» در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ویرایش کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد بیستم، تهران، 1395ش.

پاکتچی، احمد، 1395، کارگاه معناشناسی کمیت و کیفیت در افعال حوزه معرفت در قرآن با رویکرد معناشناسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی(چاپ شده در مجموعه «معناشناسی در مطالعات قرآنی»، به کوشش فروغ پارسا، نگارستان اندیشه، تهران، 1397ش.)

پاکتچی، احمد، «کارگاه معناشناسی تقوا»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، آبان 1397ش.

پالمر، فرانک، نگاهی تازه به معناشناسی، ترجمه کورش صفوی، نشرمرکز، تهران، 1374ش.

جان لاینز، مقدمه ای بر معناشناسی زبان شناختی، حسین واله، گام نو، تهران، 1385ش.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح فی اللغه، تحقیق احمد عبدالغفور، دارالعلم للملایین، بیروت، 1407ق.

چندلر، دنیل، مبانی نشانه شناسی، ترجمه مهدی پارسا، سوره مهر، تهران، 1386ش.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن‏، دار القلم، بیروت، 1412ق.

رهنما، هادی، «حوزه معنایی نام‌های گناه در قرآن کریم و نقد ترجمه‌های فارسی بر اساس آن»، مطالعات قرآن و حدیث، سال اول، شماره دوم، 1387، صص 113-147.

زبیدى، محمد بن محمد، تاج العروس‏، محقق على‏شیرى، دار الفکر، بیروت‏‏،1414ق.

سلمان‌نژاد، مرتضی، معناشناسی تدبّر در قرآن با سه رویکرد ساختاری، ریشه‌شناسی و تاریخ انگاره، پایان نامۀ کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1391ش.

صاحب بن عباد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، عالم الکتب، بیروت، 1414ق.

صفوی، کورش، درآمدی بر معناشناسی، سوره مهر، تهران، 1387ش.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1417ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، تهران، 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه، بیروت، 1412ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، دار الکتب التراث العربی، بیروت، 1410ق.

عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، دارالکتب المصریه، قاهره، 1364.

عسکرى، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، دار الافاق الجدیدة، بیروت، 1400ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، هجرت، قم، 1410ق.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.

مشکور، محمود جواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1357ش.

Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, Oxford, 1955.

 

Jastrow, M. A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic literature. New York: Pardes Publishing House, 1950.

 

O'Leary, De Lacy, Comparative Grammar of the Semitic Languages, London: Kegan Paul, Trench, Trubner and New York: Dutton, 1923.

 

Orel, V.E. & Stolbova, Olga V, Hamito-Semitic Ethimological Dictionary: Material for a reconstruction. Leiden: EJ. Brill. 1994.

 

Zammit, Martin; A Comprative Lexical Study of Quranic Arabic; Leiden, Brill, 2002.