تاریخ‌گذاری روایات رجعت: پژوهشی تطبیقی میان اقوال رجالیان و اسانید روایات

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 161-184   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61371.0

نویسنده

سعید شفیعی^*

استادیار دانشگاه تهران

چکیده

مسألۀ مطالعۀ حاضر این است که چه فرد یا گروهی نظریۀ رجعت را در منابع حدیثی امامیه شکل‌ داده یا تکامل بخشیده‌اند. این کار نیازمند تاریخ‌گذاری روایات است. روش تاریخ‌گذاری روایات در این مقاله، تحلیل إسناد-متن است؛ یعنی تغییرات متنی و سندی روایات از راوی نخست تا منبع مکتوب کنونی بررسی می‌شود و براساس حلقه‌های مشترک اصلی و فرعی، زمان تقریبی شکل‌گیری روایت تعیین می‌گردد. در این مقاله، در کنار تحلیل اسانید و متون روایات، اقوال رجالیان همچون ابزاری برای تحلیل متن به‌کار رفته است.
براساس نتیجۀ مطالعه، به لحاظ اطلاعات رجالی، تعدادی از معتقدان به رجعت همچون ابوالطفیل عامربن واثله، رشید هجری، کثیر عزّه، سید حمیری و حیان سراج، در نیمۀ دوم قرن اول فعالیت داشته و اعتقاد به رجعت را شکل داده‌اند. اما بنا بر اسانید روایات، عمدۀ آنچه دربارۀ رجعت در این زمان مطرح بوده، از بین رفته و روایات با شرایط قرن دوم سازگار است. نیمۀ اول قرن دوم را می‌توان زمانی دانست که نظریۀ رجعت در میان گروهی از شیعیان رواج پیدا کرد و گسترش یافت. جابر بن یزید جُعفی و راویان او از مهم‌ترین کسانی هستند که تأثیر مهمی بر بسط نظریۀ رجعت در منابع حدیثی امامیه داشته‌اند. پس از آن، مفضّل بن عمر و شاگرد او، نام محمد بن سنان، بیشترین تأثیر را در تکامل این عقیده برعهده دارند. به‌نظر می‌رسد که نامهایی همچون اصبغ بن نباته و تعدادی از راویان شیعۀ قرن دوم از جمله ابوبصیر، زراره و دیگران، نتیجۀ "تکثیر اسانید" باشد.

کلیدواژه‌ها

تاریخ‌گذاری؛ روایات رجعت؛ تحلیل إسناد-متن؛ اقوال رجالیان؛ اسانید روایات

مراجع

ابن أبی حاتم رازی، عبدالرحمن، کتاب الجرح والتعدیل، حیدرآباد هند، بیروت، 1371ق./ 1952م.

ابن حبان بُستی، کتاب الثقات، حیدرآباد هند، 1393.

ابن حبان بُستی، کتاب المجروحین، چاپ محمود ابراهیم زاید، دار الباز، مکة المکرمة، بی‌تا.

ابن بابویه، محمدبن علی بن بابویه قمی، کمال الدین وتمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم، 1405/1363م.

ابن بابویه، محمدبن علی بن بابویه قمی، معانی الأخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1338ش.

ابن حجر عسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود، علی محمد معوض، بیروت، 1415.

ابن خلّکان، وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، چاپ احسان عباس، دار الثقافة، بیروت، 1968ـ 1977.

ابن سعد، الطبقات الکبرى، چاپ احسان عباس، بیروت، 1405/ 1985.

ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف، 1375/1956.

ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکّار، بیروت 1409/ 1988.

ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت، 1415/ 1995.

ابن غضائری، احمدبن حسین بن عبیدالله، الرجال، چاپ محمدرضا جلالی حسینی، قم 1422/ 1380ش.

ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، چاپ ثروت عکاشة، دار المعارف، قاهره.

اردبیلی، محمدبن علی غروی، جامع الرواة وازاحة الاشتباهات عن الطرق والاسناد، بیروت، 1403/1983.

اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلّین، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، القاهرة، 1369/1950.

تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، الطبعة الأولى، مؤسسة النشر الإسلامی، 1419.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، معرفة علوم الحدیث، چاپ سید معظم حسین، بیروت، 1400/ 1980.

حرّ عاملی، محمدبن حسن، الإیقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، به کوشش مشتاق المظفر، انتشارات دلیل ما، قم، 1422/ 1380ش.

حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال، چاپ جواد قیومی، قم، 1417.

خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، چاپ مصطفى عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1417/ 1997.

خویی، ابوالقاسم الموسوی، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقاة الرواة، 1413ق.

دوری، تاریخ یحیی بن معین،  چاپ عبدالله احمد حسن، دار القلم، بیروت.

ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، چاپ شعیب الأرنؤوط/حسین الأسد، بیروت، 1413/1993.

ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، چاپ علی محمد البجاوی، بیروت، 1382 / 1963.

سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق محمد باقر انصاری زنجانی.

سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الأنساب، چاپ عبدالله عمر البارودی، بیروت، 1408/ 1988.

سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل المرتضى، به کوشش سید مهدی رجائی، دار القرآن الکریم، قم.

شفیعی، سعید، «دسته‌بندی‌های شیعیان در عصر صادقین(علیهما السلام)»، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال چهارم، شماره 15، پاییز 1385، صص199-233.

شفیعی، سعید، مکتب حدیثی شیعه در کوفه، قم، دارالحدیث، 1388.

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل، چاپ محمد سید گیلانی، دار المعرفة، بیروت.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1415/ 1995.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم والملوک، چاپ نخبة من العلماء الأجلاء، مؤسسة الأعلمی، بیروت 1403/1983.

طبری، محمد بن جریر، المنتخب من ذیل المذیل، بیروت، 1358/1939.

طبسی، نجم الدین، الرجعة فی احادیث الفریقین، بی‌تا.

طوسى، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، تحقیق میرداماد استرابادی، چاپ سیدمهدی رجائی، قم، 1404.

طوسى، محمد بن حسن، الرجال، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم، 1415.

طوسى، محمد بن حسن، الفهرست، چاپ جواد قیومی، نشر الفقاهة، چاپخانۀ مؤسسة النشر الإسلامی، 1417.

عقیلی، محمد بن عمرو، ضعفاء العقیلی، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1418.

فضل بن شاذان أزدی، الإیضاح، تحقیق سید جلال الدین حسینی أرموی، مؤسسة انتشارات وچاپ دانشگاه تهران، 1363ش.

کاشف الغطاء، محمدحسین، أصل الشیعة وأصولها، چاپ علاء آل جعفر، مؤسسة الإمام علی(ع)، 1415.

کجوری شیرازی، مهدی، الفوائد الرجالیة، تحقیق محمدکاظم رحمان ستایش، دارالحدیث، قم، 1424/ 1382.

کریمی‌نیا، مرتضی و سعید شفیعی، «دابة الارض»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج16، تهران، 1390.

مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق و استدراک محیی الدین مامقانی، مؤسسة آل البیت، قم، 1423/1381ش.

مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403/1983.

مرزبانی خراسانی، أخبار السید الحمیری، چاپ محمد هادی امینی، شرکة الکتبی، بیروت، 1413/1993.

مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح، دار الفکر، بیروت، بی تا.

مظفر، محمدرضا، عقائد الإمامیة، تقدیم حامد حفنی داود، انتشارات انصاریان، قم.

مغنیة، محمدجواد، الشیعة فی المیزان، دار التعارف، بیروت، 1399 – 1979.

مفید، محمدبن محمدبن نعمان، أوائل المقالات، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت 1414/1993.

مفید، محمدبن محمدبن نعمان، جوابات أهل الموصل، تحقیق الشیخ مهدی نجف، بیروت، 1414/ 1993.

نجاشى، ابوالعباس احمد بن علی، الفهرست، چاپ موسى شبیرى زنجانى، قم، 1416.

نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، 1412.

Ella Landau-Tasseron, “Sayf Ibn TTmar in Medieval and Modern Scholarship”, Der Islam, Volume 67, Issue 1, Pages 1–26, ISSN (Online) 1613-0928, ISSN (Print) 0021-1818, DOI: https://doi.org/10.1515/islm.1990.67.1.1.

Gürke, andreas, “Eschatology, History and the Common Link: A study in methodology”, in: Herbert Berg, Method and Theory in the study of Islamic Origins, Brill, 2003, p. 179-208.

Kohlberg, E., “RADJΆ”,The Encyclolaedia of Islam, New Edition, v. VIII, Leiden, EJ. Brill, 1995.

Modarressi, Hossein, Tradition and Survial: A Bibliographical Survey of Early Shiī‘ite Literature, Volume One, England, Oxford 2003.

Motzki, Harald, with Nicolet Boekhoff-van der Voort and Sean W. Anthony, Analysing Muslim traditions: studies in legal, exegetical and Maghazi hadith, Leiden; Boston: Brill, 2010.

Idem, “Dating Muslim Traditions: A Survey”, Arabica 52:2 (2005) Leiden: Brill, 204-253.