تحلیل مفهومی واژۀ نور در قرآن بر پایۀ الگوهای شناختی استعارۀ مفهومی و استعارۀ زنجیری دونگاشتی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 31-58   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61530.0

نویسندگان

سکینه نویدی باغی¹؛ علی ایزانلو^{* 2}؛ علیرضا قائمی‌نیا³؛ علیرضا آزاد⁴

¹دانش‌آموخته دکتری زبان‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشیار گروه معرفت‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

⁴استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از مشخصه‌های مشترک متون دینی و مذهبی بسامد بالای مفاهیم انتزاعی و متافیزیک در آن­هاست. این متون از استعاره‌­هایی سرشارند که بین حوزه‌­های مفهومی انتزاعی و ناشناخته و حوزه‌­های ملموس و آشناتر پیوند برقرار می‌کنند. یافته­‌های زبان­شناسان شناختی نشان می‌دهد که برقراری این پیوند موجب سهولت در درک مفاهیم انتزاعی و ناشناخته می­‌شود. در این پژوهش با اتخاذ رویکرد معنی­‌شناسی شناختی و با استفاده از دو الگوی شناختی نظریۀ استعاره مفهومی و استعاره زنجیری دونگاشتی، کاربرد استعاری واژۀ نور در قرآن بررسی شد. مصداق‌­های این واژه با استفاده از آرای مفسران در ده تفسیر قرآن ­به قرآن، عقلی، عرفانی، روایی و ادبی مشخص شدند. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که از 43 واژۀ نور به کار رفته در قرآن، 40 مورد آن به صورت استعاری به کار رفته است. با توجه به مصداق‌­های متعدد مطرح شده در تفاسیر بررسی شده، 63 استعاره مفهومی با حوزۀ مبدأ نور شناسایی شدند که خرده‌­استعاره‌­های چندین کلان ­استعاره­­ در سه سطح هستند. علاوه بر آن، هفت مورد استعاره دونگاشتی نیز شناسایی شدند که در آن­ها واژۀ نور، در یک مفهوم‌­سازی چندوجهی، هم به عنوان حوزۀ مبدأ و هم به عنوان حوزۀ مقصد به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها

نور؛ نظریۀ استعارۀ مفهومی؛ استعاره زنجیری دونگاشتی؛ کلان استعاره؛ مفهوم سازی چندوجهی

مراجع

قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی.

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث والأثر، چاپ چهارم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1367.

ابن‌فارس، احمد بن ‌فارس، معجم مقاییس اللغة، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، چاپ اول، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404ق.

ابوحیان، محمد بن یوسف،  البحر المحیط فى التفسیر، چاپ اوّل، دار الفکر، بیروت، 1420ق.

افراشی، آزیتا و تورج حسامی، «تحلیل استعاره‌های مفهومی در یک طبقه‌بندی جدید با تکیه بر نمونه‌هایی از زبان فارسی و اسپانیایی»، پژوهش‌های زبان شناسی تطبیقی، سال سوم، شماره 5، صص 165-141، 1392ش.

افشار کرمانی، عزیزالله، «نور در منظر آیات و روایات»، پژوهش دینی، 8، صص99-86، 1383ش.

آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی-فارسی، چاپ دوم، نشر نی، تهران، 1381ش.

بحرانى، هاشم بن سلیمان،  البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ اوّل، موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة، قم، 1415ق.

براتی، مرتضی؛ صالحی مازندرانی، محمدرضا؛ امامی، نصرالله و لویمی مطلق، کریم، «مفهوم‌شناسی تطبیقی استعاره در غرب و بلاغت اسلامی»، جستارهای ادبی، شمارۀ 192، 128-107، 1395ش.

جدی، حسین، بررسی نظام معنایی نور و ظلمت از منظر قرآن و روایات و مراتب انعکاس آن در ساحت وجودی انسان، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، 1395ش.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، تصحیح احمد عبدالغفور عطار، چاپ اول، دارالعلم للملایین، بیروت، 1376 ق.

حجازی، بهجت‌السادات، «استعارۀ مفهومی آیۀ نور در قرآن»، مجلۀ فنون ادبی، 16، صص102-85، 1395ش.

خطیب، عبدالکریم، التفسیر القرآنى للقرآن، چاپ اول، دار الفکر العربی، بیروت، 1424ق.

رازیانی، فاطمه، بررسی استعارۀ مفهومی «نور» در قرآن: رویکرد شناختی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی کرمانشاه، 1393ش.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، چاپ دوم، مرتضوی، تهران، 1374.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، دارالقلم، بیروت، 1412ق.

رویتوند غیاثوند، فاطمه، تحلیل معناشناسی سورۀ مبارکۀ نور با تکیه بر روش شناختی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه قرآن و حدیث، پردیس تهران، 1394ش.

زمخشرى، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فى وجوه التأویل، چاپ سوّم، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407ق.

ساجدی، فاطمه سادات، تحلیل نور و ظلمت در قرآن، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، 1385.

سلطان على‏شاه، سلطان محمد بن حیدر، متن و ترجمه فارسى تفسیر شریف بیان‌السعادة فى مقامات العبادة، چاپ اوّل، سر الاسرار، تهران، 1372.

سلوکی، زهرا، مفهوم‌شناسی واژگان نور و ظلمت در قرآن کریم، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، 1393ش.

سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، چاپ اول، کتابخانۀ عمومى حضرت آیت‌الله العظمى مرعشى نجفى(ره)، قم، 1404ق.

طباطبایى، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، چاپ پنجم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 1374.

طبرسى، فضل بن حسن، ترجمه تفسیر مجمع‌البیان، چاپ اوّل، فراهانى، تهران، بی‌تا.

طیّار، زهره، نور در حکمت سهروردی و قرآن، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهراء^(س)، 1393ش.

علمی سولا، محمد کاظم و زهرا رسولی، «بررسی ماهیت نور از منظر فلاسفه اسلامی، مفسران قرآن و فیزیک جدید»، کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشۀ دینی، قم، صص686-668، 1393ش.

فخررازى، محمد بن عمر، مفاتیح‌الغیب، چاپ سوّم، دار إحیاءٱلتراث العربی، بیروت، 1420ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، چاپ دوم، نشر هجرت، قم، 1409ق.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، چاپ اول، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1415ق.

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ دوم، مؤسسۀ دارالهجرة، قم، 1414ق.

کوچش، زولتان، استعاره‌ها از کجا می‌آیند؟ شناخت بافت در استعاره، ترجمۀ جهان‌شاه میرزابیگی، نشر آگاه، تهران، 1396.

گلمکانی، رامین، نور و ظلمت در قرآن از دیدگاه فلاسفۀ مفسر، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ خراسان، 1389ش.

گیررتس، دیرک، نظریه‌های معنی‌شناسی واژگانی، ترجمۀ کورش صفوی، انتشارات علمی، تهران، 1393ش.

محمودیان، زینب، تحلیل معناشناختی و روابط معنایی در واژگان حوزۀ معنایی «نور» و «نار» در قرآن کریم، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، 1395ش.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح علی شیری، چاپ اول، دارالفکر، بیروت، 1414 ق.

میبدى، احمد بن محمد،  کشف الاسرار وَعُدة الابرار(معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصارى)، چاپ پنجم، امیرکبیر، تهران، 1371.

نویدی باغی، سکینه، تحلیل مفهومی واژۀ نور در قرآن کریم، چارچوب معناشناسی شناختی، رسالۀ دکتری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، 1398ش.

نویدی باغی، سکینه؛ ایزانلو، علی؛ قائمی‌نیا، علیرضا؛ آزاد، علیرضا، «آمیزه‌های استعاری و استعاره‌های مفهومی زنجیری»، مجلۀ ذهن، شمارۀ 88، صص 95-124، 1400ش.

Berrada, Khalid, “Metaphors of light and darkness in the holy Quran: a conceptual approach”, Faculté des Lettres et des Sciences Humaines, 2006.

Croft, William, and D. Alan Cruse, Cognitive linguistics. Cambridge University Press, 2004.

Johnson, Mark, The body in the mind: The bodily basis of meaning, imagination, and reason. Chicago and London: University of Chicago Press, 1987.

Kövecses, Zoltan, Metaphor: A practical introduction. New York, NY: Oxford University Press, 2002.

Lakoff, George, Women, fire, and dangerous things. Chicago: University of Chicago press, 1987.

Lakoff, George, “The Contemporary Theory of Metaphor”, In Andrew Ortony (Ed.), Metaphor and Thought (pp. 202-251), New York, NY: Cambridge University Press, 1993. 

Lakoff, George & Mark Johnson, Metaphors we live by. Chicago, IL: University of Chicago Press, 1980.

Lakoff, George & Mark Johnson, Philosophy in the flesh, New York: Basic Books, 1999.

Lakoff, George & Mark Turner, More than cool reason: a field guide to poetic metaphor, Chicago: University of Chicago Press, 1989.

Navidi-Baghi, Sakineh, Ali Izanloo, Alireza Qaeminia & Alireza Azad, “Metaphoric chains: Single-ground versus double-ground”. Review of Cognitive Linguistics. Published under the auspices of the Spanish Cognitive Linguistics Association, 19(2), (pp. 273-298), 2021.

Ruiz de Mendoza, F.J. & Galera-Masegosa, A. (2011). Going beyond metaphtonymy: metaphoric and metonymic complexes in phrasal verb interpretation. Language Value, 3(1): 1–29.

Ruiz de Mendoza, F.J. & Galera-Masegosa A. (2012). Metaphoric and metonymic complexes in phrasal verb interpretation: metaphoric chains. In B. Eizaga (ed.), Studies in linguistics and cognition (pp. 157–185). Bern, Switzerland: Peter Lang Verlag.

Ruiz de Mendoza, F.J. & Galera-Masegosa, A. (2014). Cognitive modeling: A linguistic perspective. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins.

Saeed, John I., Semantics, (4^th edition). Chichester, West Sussex, UK: Wiley-Blackwell, 2016.