گوساله پرستی بنی اسرائیل و سنت الهی ابتلا: تحلیل گفتمان انتقادی یک داستان قرآنی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 185-206   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61640.0

نویسندگان

فاطمه السادات مرتضوی¹؛ سیده سعیده غروی^{* 2}

¹دانش آموختۀ دکتری دانشگاه قم

²دانشیار دانشگاه قم

چکیده

سنت الهی ابتلا یکی از گستردهترین سنتهای الهی است که در موقعیتهای مختلفی بستری را برای محک افراد فراهم میآورد. غیبت حضرت موسی و گوساله پرستی بنی اسرائیل یکی از داستانهای مشترک بین قرآن و تورات است که ابتلا بنی اسرائیل را به تصویر میکشد. تحلیل این سنت با روش تحلیل گفتمان انتقادی نشان میدهد که چگونه یک عنصر از گفتمان یهودی، به عنوان دال کانونی در گفتمان اسلامی بهکارگرفته شده و در شکلدهی هویت دینی_اسلامی نقش ایفا میکند.بازخوانی سنت الهی ابتلا با تکیه بر آیات سوره طه از طریق تحلیل متن ، کردار گفتمانی و کردار اجتماعی نشان میدهد که چگونه یک متن مقدس میتواند در بازتعریف مفاهیم دینی، ساماندهی هویت دینی مسلمانان، غیریت سازی وتثبیت نقاط کانونی گفتمان دینی نقش ایفا کند.

کلیدواژه‌ها

گوساله پرستی بنی اسرائیل؛ تحلیل گفتمان انتقادی؛ تحلیل متن؛ تحلیل کردار گفتمانی؛ تحلیل کردار اجتماعی

مراجع

قرآن کریم، ترجمه: ناصر مکارم شیرازی، قم: امیر المؤمنین(ع)، 1378.

عهد عتیق کتاب‌های شریعت یا تورات بر اساس کتاب مقدس اورشلیم، ترجمه: پیروز سیار، تهران: هرمس، 1393.

ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملائین، بی‌تا.

ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، تحقیق: هنداوی، عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

ابن عباد، الصاحب، المحیط فی اللغة، محقق: محمد حسن آل یاسین، بیروت: عالم الکتب، بی‌تا.

ابن فارس، احمد، معجم مقائیس اللغة، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، بی‌تا.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب القرآن، بیروت: دارو مکتبة الهلال، بی‌تا.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، بیروت، بی‌تا.

ازهری، محمد بن أحمد، تهذیب اللغة، بیروت:  دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

ثعلبی، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1429.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملائین، بی‌تا.

حاجی‌زاده، مهین، رعنا فرهادی، «بررسی قصه یوسف (ع) بر اساس نظریه تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف»، پژوهشهای ادبی_قرآنی، 24، زمستان1397.

خوش خاضع، محمد جمال الدین، تحلیل گفتمان آیات، روشی برای ارزیابی متن روایات سبب نزول(مطالعه موردی سوره انسان)، پایان نامه دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد، 1395.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت: دارالقلم، بی‌تا.

زمخشری، محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.

سیوطی، جلال الدین، جلال الدین محلی، تفسیر الجلالین، بیروت: مؤسسة النور للمطبوعات، 1416ق.

شیبانی، اسحاق بن مرار، کتاب الجیم، محقق: ابراهیم ابیاری، قاهره: الهیئة العامة لشئون المطابع الامیریة، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372ش.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی التفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیر عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

عزت دروزه، محمد. التفسیر الحدیث: ترتیب السور حسب النزول، قاهره: دارإحیاء الکتب العربیة،1383ق.

عسگری، حسن بن عبدالله.  الفروق اللغویة، بیروت: دارالآفاق الجدیدة، بی‌تا.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: نشر هجرت، بی‌تا.

فرکلاف، نورمن، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه: فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1379.

فلاح، ابراهیم، سجاد شفیعپور، «گفتمان‌کاوی انتقادی سوره شمس بر اساس الگوی فرکلاف»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 13، زمستان1397.

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، قم: مؤسسه الهجرة، بی‌تا.

مزید، عارفه، تحلیل گفتمان انتقادی سوره آل عمران بر طبق نظریه نورمن فرکلاف، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم، تهران، 1393.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث، 1423ق.

مطرزی، ناصر بن عبد السید، المغرب فی ترتیب المعرب، تحقیق: محمود فاخوری، عبدالحمید مختار، حلب: مکتبة اسامة بن زید، حلب، ، بی‌تا.

ملاحویش آل غازی، سید عبدالقادر، بیان المعانی، دمشق: مطبعة الترقی، 1382ق.

نحاس، احمد بن محمد، اعراب القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1421.

نسفی، عبدالله بن احمد، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، بیروت: دارالنفائس، 1416.

نیشابوری، محمود بن ابوالحسن، ایجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1415.

الواحدی، أبوالحسن علی بن أحمد، الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1415.

یورگنسن، ماریان، لوئیز فیلیپس، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی، 1395.

Buber, Salomon,  Midrash Tanhuma , Translated :John T. Townsend.< Www.Sefaria.Org

Fairclough ,Norman.(2010)," Critical Discourse Analysis The Critical Study of Language", Second edition. london:routledge.

Fairclough, Norman. Discourse And Social Change, (Combridge: Polity Press,1992).

Hjelm, Titus.(2013), “Religion, Discourse and Power: A Contribution towards a Critical Sociology of Religion”, critical soichology: Volume: 40 issue: 6, page(s): 855-872.

Hjelm,Titus(2014),”discourse analysis, In the routhledge handbook of research method in the study of religion”. Michel statusberg, steven engley .london:routledge.

Laclau, Ernesto. Mouffe ,Chantal. Hegemony And Socialist Strategy: Towards A Radical Democratic Politics,( London: Verso,2001).

Power,kate.(2014)”investigating religious identity:the promise and problem of discourse analytic methods for religious studies inquiries,”field work in religion .

Rashi's Commentary On Exodus,< W W W. Sefaria.Org>.

Rizwan, Snobra.(2011) "Religion, Ideology and Discourse: A Critical Discourse Analysis of Majlis-e-Hussain,"Mathal: Vol. 1: Iss. 1.

Siebert, Rudolf J. (2010) Manifesto of the critical theory of society and Religion : the wholly other, liberation,happiness, and the rescue of the hopeless, Copyright  by Koninklijke .Leiden: Brill NV.

Stuckrad,kocku von.(2003), “discursive study of religion: from states of the mind to communication and action”,in method and theory in the study of religion.vol15.pp255-271.Leiden:Brill NV.