فرشتگان مؤنث در قرآن و کتاب مقدس: چالش‌ها و مسائل مرتبط

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، آذر 1400، صفحه 175-198   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61755.0

نویسنده

زهرا محققیان^*

استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

انگاره فرشتگان مؤنث در قرآن محققان مدرن را با دشواری‌های بسیاری مواجه ساخته است. یادکرد این باور در یک سوره مکی متقدم(سوره نجم) و در مقام مکالمه با مشرکان زمانی توجیه‌پذیر است که مشرکان از پیش با این پدیده آشنایی داشته باشند. این در حالی است که شواهدی برای این مؤنث بودن، نه تنها در باورهای پیشااسلامی قوم عرب یافت نمی‌شود بلکه در متون یهودی و مسیحی نیز قابل مشاهده نیست. این امر، هم تلقی فرشتگان به مثابه دختران الله را با ابهاماتی مواجه می‌سازد و هم دشواری‌هایی را در ارتباط‌شان با الهگان که در سوره نجم اشاره شده، به‌وجود می آورد. سؤال اصلی در پژوهش حاضر آن است که خاستگاه این انگاره کجاست؟ چطور مشرکان گروهی از ملائکه را مؤنث تلقی می‌کردند و سپس با چه توجیهی ایشان را دختران الله می‌پنداشتند؟ وجه ارتباطی این فرشتگان مؤنث با الهگان لات، عزی و منات که در سوره نجم اشاره شده است، چیست؟ یکی از دیدگاه‌های موجود در این زمینه، که جرقه‌های آن نیز به جرالد هاوتینگ باز می‌گردد، آن است که انگاره فرشتگان مؤنث تنها می‌تواند براساس یک مدل ترکیبی، نه انطباق تک‌مؤلفه‌ای، منطقی باشد، آن‌هم در رابطه با گروهی از یهودیان بین‌النهرینی که ستاره‌ها و دیگر اجرام کیهانی را به مثابه فرشته می‌دیدند. مطابق این نگاه اگر سه نام مذکور در قرآن (یعنی لات، عزی و منات)، برای ارجاع به اجرام کیهانی به‌کار برده شوند، و اگر مشرکان اجرام کیهانی را با فرشتگان مرتبط بدانند، مشکل نزاع قرآن با مشرکان قابل فهم به‌نظر می‌رسد.  
 

کلیدواژه‌ها

فرشتگان مؤنث؛ دختران الله؛ الهگان عربی؛ سوره نجم؛ اجرام کیهانی؛ ستاره زهره؛ جرالد هاوتینگ

مراجع

قرآن کریم

کتاب مقدس

ابن ابى حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودى: مکتبة نزار مصطفى الباز، چاپ: سوم، 1419ق.

ابن قتیبة دینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم، غریب الحدیث، تحقیق عبد الله الجبوری، بغداد: مطبعة العانی، 1397ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارالفکر، 1414ق.

ابن هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفى السقا وإبراهیم الأبیاری وعبد الحفیظ الشلبی مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی وأولاده.الطبعة: الثانیة، 1375ق.

ادزارد، د و بوب، م.ه و رولینغ، ف، قاموس الالهه والاساطیر، تعریب محمد وحید خیاطه، بیروت: دارالشرق العربی، بی تا.

الیاده، میرچا، تاریخ اندیشه‌های دینی: از عصر حجر تا آیین اسرار النوسی،  ترجمه مانی صالحی علامه، تهران: نیلوفر، 1394.

العظمه، عزیز، گفتگوها و مکاتبات ایمیلی، 1400.

بروکلمن، کارل، تاریخ الشعوب الاسلامیه، بیروت، 1968م.

بخاری جعفی، محمد بن إسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله ص وسننه وأیامه(صحیح البخاری)، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، ادار طوق النجاة، 1422ق.

بلاذری، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن، 1865م.

خلیل حِتّی، فیلیپ خوری، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه، 1344.

خنوخ، «رازهای خنوخ»، ترجمه حسین توفیقی، هفت آسمان، ص56- 21.

 دیسو، رنیه، العرب فی السوریا قبل الاسلام، ترجمه عبداالحمید الدواخلی، القاهره: لجنه التالیف و الترجمه و النشر، 1959م.

روبن، کریستین ژولین، گفتگوها و مکاتبات ایمیلی، 1400.

زجاج، ابراهیم بن سری، معانی القرآن و اعرابه، تحقیق عبدالجلیل عبده الشلبی، بیروت: عالم الکتب، 1408ق.

شیخو الیسوعی، لویس، النصرانیه وادابها بین عرب الجاهلیه، بیروت: دارالمشرق، طبعه الثانیه، 1989م.

طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دارالعرفه، 1412ق.

عبد الرزاق، أبو بکر بن نافع، تفسیر عبدالرزاق، تحقیق محمود محمد عبده، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1419ق.

عجینه، محمد، موسوعه اساطیر العرب عن الجاهلیه و دلالات‌ها، بیروت: دار الفارابی، 1994م.

علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، دار الساقی، 1422ق./ 2001م.

فراهیدی، خلیل احمد، العین، قم: انتشارات هجرت، 1410ق.

قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو، 1364.

کلبی، هشام بن محمد، الاصنام، تحقیق احمد زکی باشا، القاهره: دارالکتب المصریه، الطبعه الرابعه، 2000م.

گری، جان، شناخت اساطیر خاور نزدیک، ترجمه باجلان فرخی، تهران: اساطیر، 1378.

لئون دوفور، گزاویه، ترجمه کانون یوحنای رسول، تهران: انتشارات کانون یوحنای رسول، 1973م.

ماوردی، علی بن محمد، تفسیر الماوردی (النکت والعیون)،  تحقیق السید ابن عبد المقصود، بیروت: دار الکتب العلمیه، بی تا.

مجاهد بن جبر، تفسیر مجاهد، تحقیق: الدکتور محمد عبد السلام أبو النیل، مصر: دار الفکر الإسلامی الحدیثة، 1410ق.

محققیان، زهرا، 1400-1398، انگاره بنات الله، طرح پژوهشی اتمام یافته، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

محققیان، زهرا، 1401، «فرشتگان مؤنث در بستر باستان متأخر»، طرح پژوهشی در حال اجرا، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مشکور، محمد جواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانى، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1357.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان‏، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت‏: دار إحیاء التراث‏، 1423ق.

نیلسن، دیتلف و هومل، فرتز، تاریخ العربی القدیم، ترجمه فؤاد حسنین علی، مصر: مکتبه النهضه المصریة، 1958م.

هوک، ساموئل، اساطیر خاورمیانه، ترجمه علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزدا پور، تهران: انتشارات روشنگران، بی تا.

 

 

Al-Azmeh, Aziz, The Emergence of Islam in Late Antiquity: Allah and His People, Cambridge University Press, 2014.

Charles. R. H. The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament in English. Oxford: Clarendon Press. V. 1-2. 1913.

Cooley, Jeffrey L. (2008). "Inana and Šukaletuda: A Sumerian Astral Myth". KASKAL. 5: 161–172.

Crone, Patricia .The Qurʾānic Pagans and Related Matters. Edited by Hanna Siurua. Leide: Brill. 2016.

Davidson, Gustav. Dictionary of Angels Including the Fallen Angels. FREE PRESS: SIMON & SCHUSTER 1971.

Dickinson, Terrence. Night Watch: A Practical Guide to Viewing the Universe. Buffalo, NY: Firefly Books. p. 134. 1998.

Fahd, T., “al-Lāt”.1986. Encyclopaedia of Islam, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Second Edition, 5: 692-693.

Fahd, T.1991. “Manat”, in: Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Leiden: E.J. Brill, 6: 374-373.

Fahd, T, 1968. Le panthéon de l’Arabie centrale à la veille de l’Hégire, Paris.

Ginzberg, Louis: The Legends of the Jews, 2 vols., Philadelphia. 2003

Guiley, Rosemary Ellen, The Encyclopedia of ANGELS, Second Edition, USA, 2004.

Hawting, G.R. 1999.The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam:From Polemic to History. Cambridge: University Press.

Healey, John F., The Religion of the Nabataeans: A Conspectus. Religions in ‎the Graeco-Roman World. Boston: Brill, 2001. ‎

Hoftijzer, Ch.f and K.Jongeling,1995, Dictionary of the North-West Semitic Inscription, Leiden, Brill.

J.J.M. Raberts.1972The earliest Semitic Pantheon. Baltimore and London:The Johns Hopkins  University Press.

Jordan, Michael. 2004.Encyclopedia of Gods: Dictionary of Gods and Goddesses, Second Edition, Kyle Cathie Limited,Printed in the United States of America.

 Kronholm. "'strt and 'astoret". In "Theological Dictionary of the Old Testament". Edited by : G. Johannes Botterweck, Heinz-Josef Fabry, Helmer Ringgren. USA. V.10. Pp. 423- 434. 2001.

Macdonald, M.C.A. and Nehmé, Laila, “al-ʿUzzā”,  Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Leiden: Brill.2000. Volum X, p 967-968.

Marmorstein, Arthur. “Fallen Angels” in “Angels and Angelology”. In Encyclopaedia Judaica .Second Edition. V.2. Pp. 157- 155. 2007.

Montgomery, James A. Aramaic incantation texts from Nippur. Philadelphia: Univesity Museum. 1913.

Montgomery, James A. The Samaritans;The Earliest Jewish Sect: Their History, Theology and Literature. Philadelphia: The John C.Winston Co. 1907.

Nöldeke. Theodor.1908."Ancient Arabs". Encyclopedia Of Religion and Ethics. ed. Hastings James . Vol 1. 670- 659.

Nöldeke, Theodor, Schwally, Friedrich, Bergsträßer, Gotthelf and Prietzl, Otto, The History of the Qurʾān, edited and translated by Wolfgang H. Behn, Leiden & Boston: Brill, 2013.

Robin, Christian Julien, “Les anges de l’Arabie antique”, in  The Intermediate Worlds of Angels, Islamic Representations of Celestial Beings in Transcultural Contexts, ed. Sara Kuehn, Stefan Leder, Hans-Peter Pökel, Beirut, Beiruter Texte und Studien (BTS), 2019, p. 69- 134.

Teixidor, Javier.1979. The Pantheon of Palmyra. Leiden. E.J.Brill.

Theological Dictionary of the Old Testament. "'strt and 'astoret". Edited by : G. Johannes Botterweck, Heinz-Josef Fabry, Helmer Ringgren. USA. 10: 423- 434. 2001.