حدیث اسید بن صفوان؛ نقش جریان‌شناسی راویان و ساختار اسناد در اصالت‌سنجی روایت

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 31-54   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61824.0

نویسندگان

علی عادل زاده¹؛ عمیدرضا اکبری^{* 2}

¹دانشجوی کارشناسی‌ارشد دانشگاه تهران- پردیس فارابی

²دانشجوی دکتری دانشگاه قم

چکیده

در چند کتاب حدیثی مهم از امامیه و اهل سنت، حدیثی به أسید بن صفوان منسوب است، اما در چند جهت تفاوت دارند. در میانِ امامیه -که تنها محمد بن خالد برقی آن را از راویان عامه نقل می‌کند- شخصی ناشناس بعد از شهادت امیرالمؤمنین ع خطابه‌ای مفصل در فضل ایشان گفته، ولی در اسناد عامی، گوینده خود امیرالمؤمنین ع است که عین همان خطابه را در فضل ابوبکر می‌گوید. گرچه تحریر سنی روایت، ساختگی است، اما با عنایت به مباحث مقاله، حتی بدون استفاده از جرح و تعدیل رجالیان به سه طریق می‌توان نشان داد روایت برقی وابسته به تحریر سنی است. هم ساختار و نمودار اسناد، تأخر سند برقی را می‌نمایاند، و هم جریان‌شناسیِ مهم‌ترین راویان از بخشِ مشترکِ اسناد، حاکی از تناسب فضای ایشان با تحریر عامی است، و هم بررسی تطبیقی متن دو تحریر آشکارا شواهدی از وقوع تحریف در تحریر برقی دارد. و نتیجه هر سه بررسی کاملاً همسو است. بعدها عبارات همین روایت در برخی از زیارات نیز راه یافته است.
 

کلیدواژه‌ها

امیر المؤمنین؛ اسید بن صفوان؛ عبد الملک بن عمیر؛ تطور احادیث؛ جریان‌شناسی راویان

مراجع

آجری بغدادی، ابو‌بکر محمد بن الحسین بن عبد الله، الشریعة، المحقق: عبد الله بن عمر بن سلیمان الدمیجی، الریاض: دار الوطن، الثانیة، ١٤٢٠ق.

ابن ابار، محمد بن عبد الله قضاعی، معجم أصحاب القاضی أبی علی الصدفی، مصر: مکتبة الثقافة الدینیة، الأولى، ١٤٢٠ق.

ابن ابی‌حاتم، عبد الرحمن بن محمد بن إدریس، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن: مجلس دائرة المعارف العثمانیة، الأولى، 1271ق.

ابن أبی شیبة، عبد الله بن محمد العبسی، المصنف فی الأحادیث والآثار، المحقق: کمال یوسف الحوت، الریاض: مکتبة الرشد، الأولى، ١٤٠٩ق.

ابن ابی‌عاصم، ضحاک بن مخلد، الآحاد والمثانی، المحقق: باسم فیصل أحمد الجوابرة، ریاض: دار الرایة، الأولى، ١٤١١ق.

ابن أثیر جزری، المبارک بن محمد، جامع الأصول فی أحادیث الرسول، تحقیق بشیر عیون، دار الفکر، 1394ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، الأمالی، تهران‏: کتابچى‏، 1376ش‏.

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان، 1387ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه، 1395ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی حوزه علمیه، دوم، ۱۴۱۳ق.

ابن حبان، محمد تمیمی بُستی، الثقات، تحت مراقبة: محمد عبد المعید خان مدیر دائرة المعارف العثمانیة، حیدر آباد الدکن: دائرة المعارف العثمانیة، الأولى، ١٣٩٣ق.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن على، الإصابة فى تمییز الصحابة، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیة، الأولى، 1415ق.

ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبرى، تحقیق: محمد بن صامل‏ سلمی، طائف: مکتبة الصدیق‏، 1410ق.

ابن سعد، محمد بن سعد، المتمم لطبقات ابن سعد، الطبقة الخامسة، تحقیق: محمد بن صامل السلمی، الطائف: مکتبة الصدیق، الأولى، ١٤١٤ق.

ابن شبة، ابو‌زید عمر، تاریخ المدینة، حققه: فهیم محمد شلتوت، جدة: حبیب محمود أحمد، ١٣٩٩ق.

ابن طاوس، علی بن موسی، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع‏، قم: دار الرضی، اول، 1330ق.

ابن عبد البر، یوسف بن عبدالله‏، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب‏، محقق: على محمد بجاوى، بیروت‏: دار الجیل‏، اول: 1412ق‏.

ابن عساکر، علی بن الحسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر، ۱۴۱۵ق.

ابن غضائری، حسین بن عبید الله، رجال، تحقیق محمد رضا حسینی جلالی، قم، دارٱلحدیث، اول، ۱۳۶۴ش.

ابن قانع بغدادى، عبد الباقى‏، معجم الصحابة، محقق: قوتلاى، خلیل ابراهیم‏، بیروت‏: دار الفکر، اول: 1424ق‏.

ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات‏، تصحیح عبد الحسین امینی‏، نجف: دار المرتضویة، اول، 1356ش‏.

ابن کلبى، هشام بن محمد، جمهرة النسب‏، محقق: حسن، ناجی، بی‌جا: عالم الکتب‏، 1407ق.

ابن مشهدى، محمد بن جعفر المزار الکبیر، مصحح: جواد قیومى اصفهانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه، 1419ق‏.

ابن مندة عبدی، عبد الرحمن بن محمد، المستَخرجُ من کُتب النَّاس للتَّذکرة والمستطرف من أحوال الرِّجال للمعرفة، المحقق: عامر حسن صبری التَّمیمیُّ، منامة: وزارة العدل والشئون الإسلامیة البحرین، إدارة الشئون الدینیة، بی‌تا.

أبوداود طیالسی، سلیمان بن داود، مسند، المحقق: محمد بن عبد المحسن الترکی، مصر: دار هجر، الأولى، ١٤١٩ق.

ابوالفرج اصفهانى، على بن حسین‏، الأغانی‏، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی‏، 1415ق.

ابونعیم، احمد بن عبد الله اصفهانی، معرفة الصحابة، محقق: شافعى، محمدحسن اسماعیل‏، محقق: سعدنى، مسعد عبدالحمید، بیروت‏: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، اول: 1422ق‏.

احمد بن حنبل، فضائل الصحابة، تحقیق وصی الله محمد عباس، بیروت: مؤسسة الرسالة، اول، 1403ق.

احمد بن حنبل، مسند، تحقیق شعیب ارنؤوط و جمعی از محققین به اشراف: عبدالله بن عبدالمحسن‏ ترکى، بیروت: مؤسسة الرسالة، اول، 1416ق.

احمد بن حنبل، العلل ومعرفة الرجال، المحقق: وصی الله بن محمد عباس، الریاض: دار الخانی، الثانیة، ١٤٢٢ق.

احمدپور، اکبر، امام علی و خلفا، نقدها و تمایزها، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1394ش.

 بخارى، محمد بن اسماعیل‏، التاریخ الکبیر، تحت مراقبة: محمد عبد المعید خان، حیدر آباد: دائرة المعارف العثمانیة، بی‌تا.

بخارى، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری‏، قاهره: وزارة الأوقاف. المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة. لجنة إحیاء کتب السنة، دوم: 1410ق‏.

بزار، ابو‌بکر احمد بن عمرو، البحر الزخار بمسند البزار، المحقق: محفوظ الرحمن زین الله، المدینة: مکتبة العلوم والحکم، الأولى 1418ق.

بلاذرى، أحمد بن یحیى (م279)، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، ط الأولى، 1417ق.

پاکتچی، احمد، فقه الحدیث: مباحث نقل به معنا، تهران: دانشگاه امام صادق، 1394ش.

جاحظ، عمرو بن بحر، العثمانیة، شرح: عبدالسلام محمد هارون، بیروت: دار الجیل، الأولى، ١٤١١ق.

حکیم ترمذی، محمد بن علی، نوادر الأصول فی أحادیث الرسول، المحقق: عبد الرحمن عمیرة، بیروت: دار الجیل، بی‌تا.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد أو مدینة السلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، اول، ۱۴۱۷ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، المتفق والمفترق، تحقیق: محمد صادق آیدن الحامدی، دمشق: دار القادری للطباعة والنشر والتوزیع، الأولى، ١٤١٧ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، موضح اوهام الجمع و التفریق، تحقیق عبد المعطی امین قلعجی، بیروت، دار المعرفة، اول، ۱۴۰۷ق.

خَلَّال بغدادی، ابو‌بکر أحمد بن محمد بن هارون (م٣١١ق)، السنة، المحقق: عطیة الزهرانی، ریاض: دار الرایة، الأولى، ١٤١٠ق.

خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق فواز، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1415ق.

دولابی، محمد بن أحمد بن حماد، الکنى والأسماء، المحقق: ابو‌قتیبة نظر محمد الفاریابی، بیروت، دار ابن حزم، الأولى، ١٤٢١ق.

ذهبی، شمس الدین ابو‌عبد الله محمد بن أحمد، تلخیص کتاب الموضوعات لابن الجوزی، المحقق: أبو تمیم یاسر بن إبراهیم بن محمد، الریاض: مکتبة الرشد، الأولى، 1419ق.

ذهبی، شمس الدین ابو‌عبد الله محمد بن أحمد، المغنی فی الضعفاء، المحقق: نور الدین عتر، قطر: إدارة إحیاء التراث، بی‌تا.

ذهبی، شمس الدین ابو‌عبد الله محمد بن أحمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، الأولى، ١٣٨٢ق.

سمهودی، علی بن عبد الله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، بیروت: دار الکتب العلمیة، الأولى، ١٤١٩ق.

شریف رضی، محمد بن حسین‏، نهج البلاغة، مصحح: صبحی‏ صالح، قم: هجرت‏، 1414ق‏.

شریف مرتضى، الشافی فی الإمامة، تعلیق از سید عبد الزهراء حسینى، تهران‏: مؤسسة الصادق ع‏، دوم‏: 1410ق.

شهید اول، محمد بن مکى‏، المزار، تحقیق: محمد باقر موحد ابطحى اصفهانى، قم: مدرسه امام مهدى ع‏، اول: 1410ق‏.

مقدسی، ضیاء الدین ابو‌عبد الله محمد بن عبد الواحد (م٦٤٣ق)، الأحادیث المختارة أو المستخرج من الأحادیث المختارة مما لم یخرجه البخاری ومسلم فی صحیحیهما، تحقیق: عبد الملک بن عبد الله بن دهیش، بیروت: دار خضر للطباعة والنشر، الثالثة، ١٤٢٠ق.

طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، المحقق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، موصل: مکتبة العلوم والحکم، دوم: 1404ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو‌الفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، دوم، ۱۳۸۷ق.

طبسی، نجم الدین، مناقب الشیخین فی التفسیر و الحدیث، عرض و نقد نسخه، قم، دلیل ما، 1390ش.

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن الموسوی خرسان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چهارم، ۱۴۰۷ق.

طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی‏، قم: انتشارات المحبین‏، اول، 1382ش.

طوسی، محمد بن حسن، رجال، به‌کوشش جواد القیومی الإصفهانی، قم، جامعة المدرسین، 1415ق.

طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعه وأصولهم، تحقیق عبد العزیز طباطبایی، قم، کتابخانه محقق طباطبایی، اول، ۱۴۲۰ق.

عبدالرزاق بن همام، المصنف، المحقق: حبیب الرحمن الأعظمی، بیروت: المکتب الإسلامی: الثانیة، ١٤٠٣ق.

فرطوسی، صلاح مهدی، مرقد وضریح أمیرالمؤمنین، بیروت: دارالمورخ العربی، ۱۴۲۹ق.

قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح و تعلیق و تقدیم: السید طیب الموسوی الجزائری، قم، مؤسسة دار الکتاب، سوم: 1404ق.

قندهاری، محمد، بازشناسی هویت تاریخی سلیم بن قیس هلالی، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه تهران، 1398ش.

قندهاری، محمد، «فضیلت مشابهت حضرت علی با حضرت عیسی؛ سیر تطور روایتی از ابو‌صادق ازدی»، امامت‌پژوهی، ش23، 1397ش.

قوتلاى، خلیل ابراهیم‏، تعلیقات معجم الصحابة لابن قانع البغدادى، محقق: بیروت‏: دار الفکر، اول: 1424ق‏.

کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چهارم، 1407ق.

لالکائی، ابو‌القاسم هبة الله بن الحسن، شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة، تحقیق: أحمد بن سعد بن حمدان الغامدی، السعودیة: دار طیبة، الثامنة، ١٤٢٣ق.

مدینی، محمد بن أبی بکر، الجزء الرابع من رباعی التابعین، المخطوط: دمشق، الظاهریة، برگفته از نرم افزار جوامع الکلم.

مزی، یوسف بن عبد الرحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، محقق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، الأولى، ١٤٠٠ق.

معمر بن راشد، الجامع، نشر همراه مصنف عبد الرزاق، حبیب الرحمن الأعظمی، پاکستان، المجلس العلمی، الثانیة، ١٤٠٣ق.

مغلطای بن قلیج بکجری، إکمال تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، المحقق: ابو‌عبد الرحمن عادل بن محمد - ابو‌محمد أسامة بن إبراهیم، بی‌جا: الفاروق الحدیثة للطباعة والنشر، الأولى، ١٤٢٢ق.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإفصاح فی الإمامة، مصحح: على اکبر غفارى و محمود محرمى زرندى، قم: کنگره شیخ مفید، اول.

موسوی نسب مبارکه، سید محمد، نقد و تحلیل تاریخی روایات منسوب به امام علی(ع) درباره خلفا(تا پایان قرن پنجم هجری)، پایان نامه دکتری، گروه تاریخ و ایران شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، 1399ش.

میلانی، سید علی، «رسالة فی حدیث الإقتداء»، تراثنا، ش20، چاپ مجدد: قم، یاران، 1418ق.

میلانی، سید علی، الرسائل العشر، قم، یاران، 1418ق.

نجاشی، احمد بن علی، رجال، قم، موسسه نشر اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ششم، ۱۳۶۵ش.

نحاس، إبراهیم، الجامع لعلوم الإمام أحمد - علل الحدیث، فیوم: دار الفلاح للبحث العلمی وتحقیق التراث، الأولى، ١٤٣٠ق.

نورى طبرسى، میرزا حسین، خاتمة المستدرک، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهمالسلام، قم، مؤسسة آل البیت علیهمالسلام لإحیاء التراث، اول: 1415ق.

هندی، میر سید حامد حسین‏، عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین‏، دوم، 1366ش.